Ang Genetikanhong Rebolusyon—Dakong Kalaoman Uban ang Nagadakong Kabalaka

ANG genetikanhong rebolusyon nanggawas sa laboratoryo ug dayon ngadto sa adlaw-adlawng kinabuhi. Kini ba nakaapekto na kanimo? Palandonga:

▲ Ang gibag-o sa genetikanhong paagi nga bakterya magama na karon sa dinaghan sa bililhong mga tambal sama sa insulin, hormone sa pagtubo sa tawo, ug bakona alang sa hepatitis B.

▲ Gisugdan ang mga pagtuki diha sa klinika sa Tinipong Bansa ang duha ka potensiyal nga mga bakona batok sa AIDS, ang duha namugna sa genetikanhong paagi.

▲ Ang prenatal nga pagtuki alang sa daghang mapanunod nga mga sakit nahimo nang posible, ingong “mga timaan” kay kadtong mga sakita makita diha sa tawhanong DNA. Ang sensitibo ug madali kaayong prenatal nga pagsusi alang sa sickle-cell anemia ang gipailaila.

▲ Ang aktuwal nga genes nga mopahinabog pila ka sakit nga mapanunod natino na ug, diha sa pila ka kaso, ginapadaghan pinaagi sa cloning o pagkopya pinaagi sa genetic engineering.

▲ Nalipay sa kalamposan nga nakaplagan diha sa genes, ang ubang mga siyentipiko nagduso sa ideya sa usa ka genetikanhong “Manhattan Project” sa pagpiho sa tinong paglagda sa tanang 100,000 o kapin pang genes diha sa 23 ka parisang chromosomes nga naglangkob sa tawhanong DNA. Ang pederal nga kagamhanan sa T.B. mipaluyo sa pagsuportar sa proyekto. Kon aprobahan sa Kongreso, kini gilaomang mokabat ug 15 ka tuig ug mobalor ug bilyonbilyong dolyares.

▲ Niadtong 1987 ang opisina sa patente sa T.B. miingon nga andam kini sa pagtagad sa mga aplikasyon alang sa mga patente diha sa mga hayop nga gibag-o pinaagi sa teknolohiya sa genetic engineering, nga nakapukaw ug bibong debate tali sa mga siyentipiko ug sa mga etiko. Niadtong Abril 1988 ang maong patente gihatag alang sa usa ka ilaga.

Pinakyawng Produksiyon sa Tambal

Tingali ang labing maayong resulta sa pagsal-ot sa gene mao ang natad sa paggamag mga tambal. Ang mga halin sa mga tambal nga gikan sa gidesinyong genes gilaoman nga mosobra pa sa usa ka bilyong dolyares sa usa ka tuig sa haduol nga umaabot. Apan kining maong kalamposan wala mikalit ug tungha.

Tagda ang insulin, pananglitan. Ang usa sa unang praktikal nga mga resulta sa recombinant-DNA nga teknolohiya mao ang pagsubay sa gene (nga nahimutang sa chromosome 11) alang sa tawhanong insulin ug unya isal-ot ang mga kopya diha sa ordinaryong E. coli nga bakterya. Kining gibag-ong bakterya makapatunghag daghang insulin nga parehas gayod sa molekula sa tawhanong insulin. Katingalahan!

Mikabat ug daghang katuigan, hinunoa, nga nakagawas kining maong teknolohiya sa laboratoryo, pinaagi sa mga pagtuki sa klinika, nga miagi sa mga palakaw sa pag-aprobar sa tambal sa FDA sa T.B., ug sa kataposan sa pinakyawng produksiyon ug kaylap nga pagkamabatonan. Ang pagkamabatonan niining insulin wala magkahulogan nga ang tambal alang sa diabetes nakaplagan, nga maoy isulti nimo sa tanang may sakit nga diabetes. Sa pagkamatuod, samtang ang produkto “may pila ka bentaha alang sa mga tawo nga bag-ong gitambalan pinaagi sa insulin o alerdiyek sa naandang insulin sa baka/baboy [kini] dili kinahanglan alang sa kinabag-an sa mga tawo nga nagagamit sa naandang mga medisina,” sumala pa kang Dr. Christopher D. Saudek, direktor sa Johns Hopkins Diabetes Center.

Ang ubang mainit nga palaabuton alang sa mga tambal nga gidesinyo sa genetikanhong paagi naglakip sa TPA (tissue plasminogen activator) ug IL-2 (interleukin-2). Ang TPA motabang sa pagtunaw sa mga dugong nag-apol. Giaprobahan kini sa FDA alang sa emerhensiya nga pagtambal sa mga biktima sa atake sa kasingkasing. Ang IL-2 sakop sa pamilya sa mga hinungdan nga molihok diha lamang sa puti nga mga selula sa dugo. Kini makatabang sa pagtubo ug pag-ugmad sa T cells, nga diin, sa baylo, motabang sa pakig-away batok sa sakit. Ang panahon ray mag-igo kon kining bag-ong mga tambala makatuman sa ginalaoman kanila.

Pagtuki sa Sakit Pinaagi sa Gene

Niadtong 1986 nakita sa mga tigdukiduki ang kalangkitan sa genes ug sa kanser. Ilang gilain (diha sa chromosome 13) ug nagkopyag gene nga ilang gituohang makasanta sa mapanunod nga kanser sa mata nga gitawag retinoblastoma. Ang gisuspetsohang genes gituki usab alang sa posibleng kalangkitan sa kanser sa bukog ug sa dukot nga myeloid leukemia.

Nagkadaghan ang ebidensiya nga ang genes makapatubo sa kanser ug makasanta niana. Ang mga doktor sa UCLA (University of California sa Los Angeles) nakadiskobre nga ang normal nga selula dunay usa o duha nga oncogenes (nagaporma nga tumor), apan ang selula sa kanser dunay napulo ka pilo nga gidaghanon. Ang dugang oncogenes nagkahulogan ug dugang peligrosong mga tumor, busa kining maong mga tigdukiduki nagaihap na karon sa oncogenes sa ilang mga pasyente aron sa pagtino kon unsay labing maayo sa pagtambal kanila.

Kining tanan makaiikag, apan ang kanser dili lamang mao ang sakit nga dunay genetikanhong sangkap. Ang taho sa Science naglistag dili momenos 21 ka sakit sa sistema sa nerbiyos ug ang genes o chromosomes daw nalangkit niining mga sakita. Ang listahan nag-apil sa mga pumapatayng Alzheimer’s disease, Huntington’s disease, ug Duchenne’s muscular dystrophy; hataas usab ang listahan maylabot sa mga sakit sa utok. Ang genetikanhong mga timaan nakita usab alang sa cystic fibrosis, polycystic nga sakit sa rinyon ug daghan pang ubang sakit.

Kining tanan nagbangon sa makaiikag nga palaabuton sa pagtuki sa gene nga motug-an nato kon kita, o ang atong mga anak, peligro bang matakboyan sa usa sa kapin sa 3,000 ka nailhang mga sakit nga mapanunod. Apan dili ingon niini kana ka yano. Dili tanan niining mga sakita gipahinabo sa usa ka gene. Kon daghang genes ug ubang mga butang ang nalangkit, sama sa kaso sa Alzheimer’s disease, malisod gayod ang pagtuki. Sa ubang mga kaso ang aktuwal nga genes nga nagapahinabo sa sakit ang nakaplagan ug giduplikar, apan sa kasagaran ang ilang katibuk-ang luna lamang ang nahibaloan. Ang natukian dili ang gene mismo kondili ang duol nga bahin sa DNA nga gitawag genetikanhong timaan.

“Ang mapa sa tawhanong genome sumala sa paglungtad niini karong adlawa hanap,” mitaho si Jan Hudis, Editor sa Impormasyon sa Siyensiya alang sa Marso sa Dimes Birth Defects Foundation. Siya midugang nga kini “mahimong itandi sa usa ka letratong gikuha sa satelayt nga nasalipdan sa ubos nga panganod nga nakahanap sa tayoktok sa kinatas-ang bukid.”

Ang Gumonhap sa Pagtuki sa Genes

Ang kalaoman sa kaylap nga pagtuki sa genes dako. “Diha sa pila ka kaso,” nagkanayon ang The New York Times, “ang mga nadiskobrehan nagpaposible sa pag-ila sa himsog nga mga tigdala sa kinaiya sa sakit kinsa makapasa niini ngadto sa ilang mga anak o sa paghimog prenatal nga pagsusi sa kahimtang.” Matuod nga usa kini ka bililhong impormasyon, apan, sama sa gipunting sa Times: “Kini maoy mga kadaogan sa siyensiya, apan sila wala magpasabot sa kalit nga pagbuntog sa mga sakit.” Usa ka butang ang pag-ila sa gipahinabo sa genes nga sakit. Ang pagtambal niini maoy laing butang.

Dunay nagpabiling paglaom nga, sa ulahi, ang aktuwal nga genes nga nagapahinabog dugang mga sakit nga mapanunod ang matukian. Ang pagsabot kon unsay giagpas nga buhaton sa genes ug kon unsay misipyat hayan moresulta ug mga tambal nga wala pa mahanduraw.

Kasamtangan, ang mga ginikanan nga magpatuki sa genes magaatubang ug malisod nga mga desisyon, tingali apil ang pag-ipit sa paghulog sa ilang anak nga gisabak. Alang sa pipila kanila, ang paghulog sa gisabak dili suliran, apan alang sa uban ang pagpili malisod kon ang mga timaan tukion ug dili ang aktuwal nga genes. Ang presensiya sa timaan wala magkahulogan sa tanang panahon nga ang gene presente.

“Matag tuig kami nakakitag dugang ug dugang mga timaan sa gene alang sa usay-selulang-gene nga sakit,” matud pa ni Jeremy Rifkin, usa ka bokal nga kritiko sa bioteknolohiya. “Asa ka man magbutang ug limitasyon niini? Libolibo ang tagong mga kinaiya. Ang leukemia mopatay sa imong anak sa panuigong tres, ang sakit sa kasingkasing sa panuigong trayenta, ug ang Alzhemier’s sa panuigong singkuwenta. Diha sa unsang punto nga ikaw moingong dili? Posible pa nga maghimo ang katilingban ug balaod o pugson ang mga ginikanan sa dili pagpasa sa pila ka kinaiya tungod sa galastohan sa panglawas nga posibleng motungha.” Matuod makasubong kabaliskaran unya kon ang teknolohiya nga gidesinyo sa pagluwas ug kinabuhi ug sa pag-alibyo sa pag-antos mopahinabog walay-kapuslanang mga kamatayon sa mga batang wala pa mangatawo tungod kay may mibati nga ang kinaiyahan sa ilang mga genes “dili-maayo.”

Pasagdi ang mga Abogado Niini

Makaiikag, ang mismong kalamposan sa bag-ong bioteknolohiya nakamugnag bug-os bag-ong hugpong sa mga suliran—pakig-away bahin sa salaping makuha. “Ang buroka ba nahimong pangunang produkto sa rebolusyon sa bioteknolohiya?” nangutana ang Science News, nga nakaalinggat nga ang dakong mga kompaniya sa tambal nagkinihaay na sa usag usa ug ang mas gagmayng mga kompaniya nga nagasal-ot ug genes batok sa mga katungod sa IL-2, usa ka gidesinyo sa genetikanhong paagi nga hormone alang sa pagtubo sa tawo ug sa ubang mahalin nga mga tambal.

Ang mga buroka sa pagpatente bahin sa mga tambal malisod na ngani, apan unsay mahitabo kon ang mga tawo mosugod sa pagpapatente sa mga hayop nga gibag-o sa genetikanhong paagi, sumala sa gitugot sa balaod sa opisina sa patente sa T.B. sa miaging tuig? Ang mga tigdukiduki sa San Diego milampos sa pagsal-ot sa genes sa aninipot ngadto sa mga tanom nga tabako, nga nakamugnag mga tanom nga motubo diha sa kangitngit! Ang ubang mga tanom nga tabako gihatagan ug gene gikan sa usa ka bakterya aron sa paggamag protena nga makahilo sa mga ulod nga mokaon ug tanom. Ang mga siyentipiko sa Maryland nakadiskobreg transgenic nga baboy—usa ka baboy nga dunay hormone sa pagtubo nga gikan sa baka.

Mga Kabalaka Bahin sa mga Uso

Kining kiling sa pagsagol sa genes gikan sa walay-relasyon nga mga espisye nakapabalaka sa daghang tawo. Ang ubang mga grupo sa mag-uuma “nagtan-aw sa genetic engineering ingong lain nga teknolohiya diha sa [usa ka] taas nga linya sa mga teknolohiya nga nagapabor sa dagkong mga kompaniya sa uma kay sa gagmayng mga uma.” Ang mga grupo maylabot sa katungod sa mga hayop “nagtan-aw niini ingong ultimang insulto sa integridad sa mga hayop,” nagkanayon ang The New York Times.

“Kami wala mahibalo kon unsa ang kinabuhi,” misulat si Dr. Erwin Chargaff, retiradong propesor sa biokemistriya sa tunghaan sa medisina sa Columbia University, “ug bisan pa atong gimaniobra kini ingon nga daw kini maoy dili-organikong solusyon nga asin.” Si Dr. Chargaff midayon: “Ang nakita ko nga umaabot mao ang higanteng matansahan, usa ka molekular nga Auschwitz, nga diin ang bililhong enzymes, hormones, ug uban pa ibton inay ang ngipong bulawan.”

Ang uban nahadlok sa ilang giisip nga wala-hibal-ing mga kapeligrohang nalangkit sa dihang ang gibag-ong mga organismo sa genetikanhong paagi buhian diha sa palibot. Niadtong 1985 usa ka kompaniya sa California gipamulta ug $13,000 sa dihang gipagula niini ang gibag-ong bakterya nga walay permiso. Sa dihang giaprobahan sa kataposan sa California ang samang mga pagpagula sa duha ka pagtuki sa natad sa 1987, giibot dihadiha sa mga mangguguba ang mga tanom. Ang kabalaka sa publiko napasiugda na usab niadtong 1987 sa dihang gibakonahan sa usa ka patologo sa tanom sa Montana ang pipila ka kahoyng elm ug bakterya nga gibag-o sa genetikanhong paagi. Ang siyentipiko niining kasoha gibadlong tungod kay siya mipili sa dili paglangan sa iyang eksperimento alang sa usa ka pagsobli sa Ahensiya nga Nagapanalipod sa Palibot.

Ang “Holy Grail” Ba?

Kasamtangan, ang pagdukiduki sa gene nagakusog. Ang Departamento sa Enerhiya sa T.B. nagsugod na sa pasiunang mga pag-usisa nga gitumong sa pagtino sa eksaktong pagkasunodsunod sa tanang tulo ka bilyong kemikal nga pasikaranan sa tawhanong DNA. Makalilisang ang pagkadako niini nga proyekto. Ang plano sa impormasyon sa tawhanong DNA makapuno sa 200 ka dakong mga libro sa telepono. Sa gikusgon karong adlawa, ang proyekto mobalor ug bilyonbilyong dolyares ug mokabat ug mga siglo sa pagtapos, apan ang kusog nga mga kauswagan sa teknolohiya sa pagsumpay ug gene gilaoman nga makapakusog sa mga butang, nagpamubo sa panahon sa 15 ka tuig, sumala sa kinaulahiang banabana. Ang Departamento sa Enerhiya naghangyog $40 milyones alang sa proyekto, ug kini naglaom nga modaghan ang pundo ngadto sa $200 milyones matag tuig. Kinahanglang dunay aprobasyon una sa kongreso.

Unsay mapalit ning tanang kuwarta? Gitandi sa ubang mga siyentipiko ang detalyadong kahibalo sa tawhanong DNA sa “Holy Grail” sa tawhanong genes. Sila kombinsido nga kini maoy bililhong gamit sa pagsabot sa matag tawhanong obra. Apan ang uban wala makatino.

“Samtang gikuwestiyon sa pipila sa mga tigdukiduki ang bentaha sa pagsumpay sa usa ka gikaikagang gene, dunay seryosong pangutana bahin sa dihadiha nga bili sa kahibalo sa eksaktong pagsumpay sa nucleotide sa tibuok nga genome,” miingon si Jan Hudis, kinsa midugang nga niining yugtoa “gamayng bahin lamang sa bug-os nga genome ang gilaomang makaanig impormasyon nga may dihadihang medisinal nga bili.”

Makasubo tinuod nga kabaliskaran kon ang pundo nga gikinahanglan kaayo alang sa medikal nga pagdukiduki mahurot sa dagko kaayong siyentipikanhong proyekto nga walay katinoan ang bili.

“Gusto Kamig Hingpit nga mga Anak”

Asa nagapadulong ang genetikanhong rebolusyon? Sa walay duhaduha, kini dunay dakong potensiyal alang sa kaayohan diha sa porma sa mas maayong mga tambal, mas maayong medikal nga pag-atiman, ug dugang impormasyon kon sa unsang paagi nagaobra ang buhing butang. Apan dunay laing kiliran sa rebolusyon.

“Gusto kamig hingpit nga mga anak,” matud pa ni Jeremy Rifkin. “Gusto kamig hingpit nga mga tanom ug mga hayop. Gusto kamig mas maayong ekonomiya. Walay daotang tuyo kini. Ang dalan ngadto sa Maisog Bag-ong Kalibotan gibuksan nga may maayong mga intensiyon.

“Lakang por lakang, kita nagahukom sa pagdesinyo sa mga bahin sa genetikanhong kalagdaan sa buhing mga butang. Duha ka hinungdanong mga pangutana ang motungha: Kon gusto natong desinyohon ang genetikanhong kalagdaan, unsang sukdanan ang tukoron niining katilingbana sa pagtino sa maayo ug dili maayo, mapuslanon ug walay kapuslanang genes? Ug buot kong masayod kon duna bay institusyon dinhi nga kasaligan ni bisan kinsa nga may ultimang awtoridad sa paghukom sa genetikanhong mga plano alang sa buhing butang?”

Kini maoy mga pangutanang nagkinahanglag mga tubag. Kinsa ang mas nasangkapan kay sa Maglalalang sa DNA sa pagtino kon unsa ang maayo o dili maayong gene? Siya mao ang usa nga nahibalo sa kinailadmang mga obra sa genetikanhong kalagdaan, sumala sa gipakita ni David diha sa Salmo 139:13-16: “Sa tagoangkan sa akong inahan, gitabonan mo ako. Mohatag ako ug mga pasalamat kanimo tungod kay makalilisang ug kahibulongan uyamot ang pagbuhat kanako. Kahibulongan ang imong mga buhat, ug kini nahibaloan kaayo sa akong kalag. Ang akong mga bukog wala hisalipdi gikan kanimo sa diha nga sa tago gibuhat ako, ug sa gibuhat ako didto sa mga dapit nga labing ubos sa yuta. Nakita na sa imong mga mata sa wala pa mahingpit ang lawas ko, ug diha sa imong basahon nahasulat na ang tanan, bisan pa ngani ang mga adlaw nga natudlo alang kanako ug sa diha nga wala pay miabot kanila.” Dili ba mas mopili ka sa pagsalig Kaniya nga dunay ultimang awtoridad sa pagtino sa genetikanhong mga plano alang sa tanang buhing mga butang?

[Blurb sa panid 13]

Kinsay mohukom kon haing genes ang maayo ug dili maayo?