Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 16: ika-9–ika-16 nga siglo K.P.—Usa ka Relihiyon nga Nagkinahanglan Kaayog Reporma

“Ang matag pag-abuso angay unta nga repormahon.”—Voltaire, ika-18ng siglong Pranses nga magsusulat ug manalaysay

ANG unang mga Kristohanon wala magtudlo ug purgatoryo, wala magsimba ug mga larawan, walay gihimayang “mga santo,” ug walay gisimbang mga relikyas. Wala sila mag-apil-apil sa politika ug wala modangop sa kalibotanon nga gubat. Apan sa pagka ika-15ng siglo, dili na kini matuod diha sa kadaghanang nag-angkon nga ilang mga tigsundog.

“Ang mga Erehes” Nangayo ug Reporma

“Ang unang binhianan sa pagtulon-ang supak [sa Romano Katolisismo] mitungha sa Pransiya ug sa amihanang Italya sa mga tuig 1000,” nagkanayon ang The Collins Atlas of World History. Ang uban sa unang gitawag nga mga erehes maoy mga erehes sa mga mata lamang sa iglesya. Malisod karong adlawa ang paghukom sa tukma kon sa unsang sukod ang indibiduwal nga mga erehes nagpabilin sa unang Kristiyanidad. Bisan pa niana, dayag nga sa labing menos ang pipila kanila naningkamot sa pagpabilin.

Sa sinugdan sa ikanuybeng siglo, gitunglo ni Arsobispo Agobard sa Lyons ang pagsimbag mga larawan ug ang pag-ampo sa “mga santo.”a Ang ika-11ng siglong arsodeakono, si Berengar sa Tours, giekskomunikar tungod sa pagkuwestiyon sa transubstansasyon, ang pangangkon nga ang tinapay ug bino nga gigamit sa Misa sa Katoliko nahimo sa aktuwal nga lawas ug dugo ni Kristo.b Sa milabay ang usa ka siglo si Peter de Bruys ug si Henry sa Lausanne misalikway sa pagbunyag sa bata ug sa pagsimba sa krus.c Sa pagbuhat niini, si Henry nawad-an sa iyang kagawasan; si Peter nawad-an sa iyang kinabuhi.

“Sa tungatunga sa ikanapulog-duha ka siglo ang mga lungsod sa Kasadpang Uropa nasudlan ug daghang sekta sa erehes,” mitaho ang manalaysay si Will Durant. Ang labing dako niining grupoha mao ang Waldenses. Nabantog sila sa kataposan sa ika-12ng siglo ilalom sa Pranses nga negosyante si Pierre Valdès (Peter Waldo). Lakip sa ubang mga butang, sila misupak sa iglesya bahin sa pagsimba kang Maria, pagkompisal sa mga pari, mga Misa sa mga minatay, mga indulhensiya sa papa, pagdili sa mga pari sa pagminyo, ug sa paggamit sa kalibotanong mga armas.d Ang kalihokan mikaylap dayon sa tibuok Pransiya ug sa amihanang Italya, maingon man sa Flanders, Alemanya, Austria, ug Bohemia (Czechoslovakia).

Kasamtangan, sa Inglaterra, ang eskolar sa Oxford si John Wycliffe, nga sa ulahi nailhang “ang kabugwason sa Ingles nga Repormasyon,” mitunglo sa ‘maakop-akopon-ug-gahom nga herarkiya’ sa ika-14ng siglo. Pinaagi sa paghubad sa enterong Bibliya sa Ingles, siya ug ang iyang mga kauban naghimo niini nga mabatonan sa komun nga mga lungsoranon sa unang higayon. Ang mga sumusunod ni Wycliffe gitawag Lollards. Nagsangyaw ang Lollards sa publiko, nag-apod-apod ug mga tract ug mga bahin sa Bibliya. Kining “inerehes” nga paggawi wala kaangayi sa iglesya.

Ang mga ideya ni Wycliffe mikaylap gawas sa nasod. Sa Bohemia sila nakakuha sa pagtagad ni Jan Hus (John Huss), rektor sa University of Prague. Gikuwestiyon ni Hus ang pagkatakos sa pagkapapa ug misupak nga ang iglesya gitukod diha kang Pedro.e Pagkahuman sa kontrobersiya sa pagbaligya sa mga indulhensiya, gihusay si Hus sa erehiya ug gisunog sa estaka sa 1415. Sumala sa pagtulon-ang Katoliko, ang mga indulhensiya maoy mga tagana diin ang silot sa mga sala sa bahin o sa bug-os mapasaylo, busa mapamubo o makuhaan ang panahon nga diin ang tawo mag-antos ug temporaryong silot ug paghinlo diha sa purgatoryo sa dili pa mosulod sa langit.

Ang mga paghangyo ug reporma nagpadayon. Si Girolamo Savonarola, ang ika-15ng siglong Italyanong magwawali nga Dominikano, naghinugon: ‘Supak ang mga papa ug ang mga prelado sa garbo ug ambisyon, apan sila naunlod niini hangtod sa ilang mga dalunggan. Sila nanagwalig kaputli apan dunay mga kirida. Gihunahuna lamang nila ang kalibotan ug ang kalibotanong mga butang; sila walay pagtagad sa mga kalag.’ Bisan ang Katolikong mga kardinal nakakita sa problema. Sa 1538, diha sa usa ka memorandum kang Papa Paulo III, ilang gikuha ang iyang pagtagad sa parokyal, pinansiyal, hudisyal, ug moral nga mga pag-abuso. Apan napakyas ang kapapahan sa paghimog dayag nga gikinahanglang mga reporma, ug kini ang nakahagit sa Repormasyong Protestante. Apil sa unang mga lider mao si Martin Luther, Huldrych Zwingli, ug John Calvin.

Si Luther ug ang ‘Ika-16 nga Siglong Bingo’

Sa pagka Oktubre 31, 1571, gipasiga ni Luther ang relihiyosong kalibotan sa dihang iyang giatake ang pagbaligya sa mga indulhensiya pinaagi sa paglansang sa mga punto sa pagprotesta diha sa pultahan sa simbahan sa Wittenberg.

Ang pagpamaligya sa mga indulhensiya nagsugod sa panahon sa mga Krusada, sa dihang ilang gihatag kini sa mga magtutuo nga andam sa paghalad sa ilang mga kinabuhi diha sa “balaan” nga gubat. Sa ulahi gihatag kini sa mga tawo nga naghatag pinansiyal nga pagsuportar sa iglesya. Wala magdugay, ang mga indulhensiya nahimong usa ka kombenyenteng paagi sa pagpatunghag salapi alang sa pagtukod ug mga simbahan, mga monasteryo, ug mga ospital. “Ang labing bantogan sa mga monumento sa Edad Media gitagan-an ug salapi niining paagiha,” matud pa sa propesor sa kasaysayan sa relihiyon si Roland Bainton, nagngalan sa mga indulhensiya nga “ang bingo sa ikanapulog-unom ka siglo.”

Uban sa mahait nga sinultihan nga siya nabantog niini, si Luther nangutana: “Kon ang papa dunay gahom sa pagpagawas kang bisan kinsa gikan sa purgatoryo [pinaagi sa mga indulhensiya], ngano sa ngalan sa gugma nga dili niya wagtangon ang purgatoryo pinaagi sa pagpagawas sa tanan?” Sa dihang gihangyo sa pag-amot ug salapi alang sa usa ka Romanhong proyekto sa pagtukod, si Luther mitubag nga ang papa “makabuhat pag maayo pinaagi sa pagbaligya sa St. Peter nga katedral ug ihatag ang kuwarta sa mga kabus kinsa gipangawatan sa mga tigbaligyag mga indulhensiya.”

Giatake usab ni Luther ang antisemitismo sa Katoliko, nga nagtambag: “Atong ipadapat diha sa mga Hudiyo dili ang balaod sa gugma sa papa kondili ang kang Kristo.” Ug mahitungod sa pagsimba ug mga relikyas, siya miyubit: “May usa nga nangangkon nga dunay balahibo gikan sa pako sa anghel nga Gabriel, ug ang Obispo sa Mainz dunay kalayo gikan sa nagdilaab nga kupongkupong ni Moises. Ug unsang hitaboa nga napulog-walo ka apostoles ang gilubong sa Alemanya samtang napulog duha lamang ang kang Kristo?”

Gitubag sa iglesya ang atake ni Luther pinaagig ekskomunikasyon. Ang Balaan Romanhong Imperador si Charles V, misugot tungod sa pag-ipit sa papa, nagbando kang Luther. Nakamugna kinig kontrobersiya nga sa pagka 1530 ang Diet sa Augsburg gihimo aron sa paghisgot sa maong butang. Ang mga paningkamot sa pagkompromiso napakyas, busa usa ka pasukaranang pahayag sa doktrinal nga pagtuong Lutherano giisyu. Gitawag Augsburg Confession, kini misangpot sa pag-anunsiyo sa paghimugso sa unang iglesya sa Protestantismo.f

Si Zwingli ug Luther Wala-Magkauyon

Gipasiugda ni Zwingli ang Bibliya nga mao ang kataposan ug bugtong awtoridad alang sa iglesya. Bisan pa nadasig sa pananglitan ni Luther, siya mitutol nga tawgong Lutherano, nag-ingon nga siya nakakat-on sa pagtulon-an ni Kristo gikan sa Pulong sa Diyos, dili gikan kang Luther. Sa pagkamatuod, siya mitutol kang Luther mahitungod sa pila ka bahin mahitungod sa Panihapon sa Ginoo maingon man mahitungod sa tukmang relasyon sa Kristohanon ngadto sa sibil nga mga awtoridad.

Ang duha ka repormador nagkita kas-a lamang, sa 1529, nianang gitawag sa librong The Reformation Crisis nga “usa ka matang sa relihiyosong kinatayoktokang komperensiya.” Ang libro nag-ingon: “Ang duha ka tawo nagbulag nga dili mga higala, apan . . . usa ka pahibalo nga giisyu pagkahuman sa komperensiya, nga gipirmahan sa tanang mga entrante, mahanasong nagtago sa sukod sa kal-ang.”

Si Zwingli nagkaproblema usab sa iyang kaugalingong mga sumusunod. Sa 1525 usa ka grupo mibulag, misupak kaniya mahitungod sa isyu sa awtoridad sa Estado ibabaw sa Iglesya, nga iyang giuyonan ug ilang gisupak. Gitawag nga Anabaptists (“tigbawtismo pag-usab”), ilang giisip ang pagbunyag sa bata nga walay kapuslanang pormalidad, nag-ingon nga ang bawtismo maoy alang lamang sa mga edarang mga magtutuo. Misupak usab sila sa paggamit sa kalibotanong mga armas, bisan diha sa gitawag makataronganong mga gubat. Libolibo kanila gipamatay tungod sa ilang mga pagtuo.

Papel ni Calvin sa Repormasyon

Daghang eskolar nag-isip kang Calvin ingong labing dako sa mga repormador. Siya miinsister nga ang iglesya kinahanglan mobalik sa orihinal nga mga prinsipyo sa Kristiyanidad. Apan ang usa sa iyang pangunang mga pagtulon-an, ang kapalaran, maoy kabilin sa mga pagtulon-an sa karaang Gresya, diin ang mga Stoiko nag-ingon nga si Zeus ang nagatino sa tanang mga butang ug nga ang mga tawo kinahanglan modawat na lang sa dili-maikyasan. Ang doktrina sa matin-aw dili Kristohanon.

Sa mga adlaw ni Calvin ang Pranses nga mga Protestante naila ingong Huguenots, ug grabe kaayo ang paglutos kanila. Sa Pransiya, sugod sa Agosto 24, 1527, diha sa Pagpamatay sa Piyesta ni San Bartolome, gipatay sa Katolikong mga puwersa ang libolibo kanila, una sa Paris ug dayon sa tibuok nasod. Apan migamit usab ang Huguenots ug espada ug maoy responsabli sa pagpatay ug daghan sa panahon sa madugoong relihiyosong mga gubat sa panahon sa ulahing bahin sa ika-16 nga siglo. Busa mipili sila sa pagsalikway sa sugo nga gihatag ni Jesus: “Higugmaa ang inyong mga kaaway ug pag-ampo alang niadtong nagalutos kaninyo.”—Mateo 5:44.

Si Calvin mihatag panig-ingnan, migamit sa mga paagi sa pagpalambo sa iyang relihiyosong mga pagtuo nga gibatbat sa namatay na nga Protestanteng klero si Harry Emerson Fosdick ingong sinalbahis ug makalilisang. Ilalom sa balaod sa iglesya nga gipailaila ni Calvin sa Geneva, 58 ka tawo ang gipatay ug 76 gipalagiw sulod sa upat ka tuig; sa kataposan sa ika-16 nga siglo, gibanabanang 150 ang gisunog diha sa estaka. Ang usa kanila mao si Michael Servetus, usa ka Katsilang doktor ug teologo, kinsa misalikway sa doktrina sa Trinidad, busa nahimong “eheres” sa Tanang-tawo. Gisunog siya sa Katolikong mga aworidad pinaagig larawan; ang mga Protestante mihimog labaw pa pinaagi sa pagsunog kaniya diha sa estaka.

Sa Kataposan, “Usa ka Makahahadlok nga Kamatuoran”

Samtang miuyon kang Luther sa prinsipyo, ang ubang mga repormador nagpanuko. Ang usa mao ang Olandes nga eskolar si Desiderius Erasmus. Sa 1516 siya ang una mga mipatik sa “Bag-ong Pakigtugon” sa orihinal nga Grego. “Siya usa ka repormador,” nagkanayon ang basahong Edinburgh Review, “hangtod nga ang Repormasyon nahimong makahahadlok nga kamatuoran.”

Ang uban, hinunoa, mipadayon sa Repormasyon, ug sa Alemanya ug Scandinavia, ang Lutheranismo kusog nga mikaylap. Sa 1534 ang Inglaterra mibulag gikan sa paggahom sa papa. Ang Scotland, ilalom sa lider sa Repormasyon nga si John Knox, misunod. Sa Pransiya ug Polandiya, ang Protestantismo nakakitag legal nga pag-ila sa wala pa matapos ang ika-16 nga siglo.

Oo, tukma kaayong pagkasulti kadto ni Voltaire, “Ang matag pag-abuso angay unta nga repormahon.” Apan si Voltaire midugang sa haom nga mga pulong, “Gawas kon ang repormasyon mas peligro kay sa pag-abuso mismo.” Aron labi pang masabtan ang pagkatinuod niadtong mga pulonga, paneguroa nga mabasa ang “Protestantismo—Tinuod ba Gayod nga Repormasyon?” sa among sunod gula.

[Mga footnote]

[Mga Letrato sa panid 18]

Si Martin Luther, natawo sa Alemanya sa 1483, giordenar sa pagkapari sa edad 23, nagtuon sa teolohiya sa University of Wittenberg, nahimong propesor sa Balaang Kasulatan sa Wittenberg sa 1512, namatay sa edad 62

Si Huldrych Zwingli, natawo sa Switzerland mga duha ka bulan human kang Luther, giordenar sa pagkapari sa 1506, namatay sa gubat sa edad 47 ingong kapilyan sa Protestante

[Tinubdan]

Kunstmuseum, Winterthur

Si John Calvin, natawo 25 ka tuig human kang Luther ug Zwingli, mibalhin sa Switzerland gikan sa Pransiya nga batan-on pa, nagtukod ug tinuod nga iglesya-estado sa Geneva, namatay sa edad 54