Ang Cigueña—Usa ka Langgam nga “Maunongon”
Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Espanya
ANG cigueña—tradisyonal nga timaan sa tingpamulak, sa mga masuso, ug sa maayong kapalaran—dugay nang nakabatog espesyal nga dapit diha sa mga kasugiran ug sa mga pagbati sa tawo. Ang ambongang paglupad niini, ang pakigsuod niini sa mga puy-anan sa tawo, ug ang mapuslanong papel niini sa pagpukgo sa mga dangan sa pananom ngatanan nakaamot sa bantogan niining dagway.
Apan tingali ang labing makapamahal nga kinaiya niini mao ang kamaunongon niini—kamaunongon sa salag niini, nga mobalik niini kada tuig, ug kamaunongon sa kapikas niini, nga makig-unong sa tibuok nga kinabuhi. Ngani, ang ngalan niini sa Hebreohanon nagkahulogang “usang maunongon” o “usang may mahigugmaong kalulot” tungod kay, sumala sa ginapatin-aw sa Talmud, kini usa ka linalang nga ilado sa pagmahal sa iyang kapikas.
Salamat sa popular nga dagway niini, halos duha ka gatos ka tuig nga miagi ang cigueña maoy protektadong espisye sa Holland ug, gikataho, ang aghop nga mga cigueña makitang nagasuroy sa merkado sa isda sa The Hague. Sa ulahi kana gihimong nasodnong langgam sa Alemanya. Ug karong adlawa, sa daghang lungsod sa Uropa, ang mga plataporma ginatukod ibabaw sa mga atop sa pagdasig niining mahigalaong langgam nga manalag diha niana. Ang mga cigueña maoy gikahinangpang mga silingan!
Mga Pag-abot ug Paglakaw
Ang pila ka Uropanhong mga cigueña magpalabay sa tingtugnaw sa Kasadpang Aprika habagatan sa Sahara, samtang ang uban mopanaw abot sa Habagatang Aprika. Mosugod sila sa hataas nga biyahe pahabagatan sa Agosto. Kay sila dili man kusog nga mga tiglupad, ang biyahe ginahimo sa mga ang-ang. Mopalabi sila sa paglalin nga ginuropo nga lainlain ug gidak-on, ug kasagaran ang tanang cigueña sa usa ka lugar moanib sa dili pa molakaw sa ilang paglalin. Kay apil sa labing sayong tiglaling mga langgam nga mobalik sa amihanan, sila makabalik sa ilang mga salag sa Pebrero o Marso.
Tungod sa ilang gidak-on—sila may buklad sa pako nga mga 1.8 metros—ug sa ilang pagkakasaligan, ang tiglalin nga mga cigueña kanunay nakadani sa pagtagad. Ang dagkong mga panon sa tukma sa panahon moagi sa Palestina sa tinghunlak ug tingpamulak. Kapin sa 2,500 ka tuig kanhi, si propeta Jeremias nag-awhag sa pagtagad nianang kamatuorana, nga tukmang nagbatbat sa cigueña ingong usa ka langgam nga “nahibalo sa panahon sa paglalin.”—Jeremias 8:7, The New English Bible.
Ang distansiya nga ilang ginapanaw kada tuig—idabuweltang biyahe nga kapig 16,000 kilometros sa pila ka kaso—talagsaon, ilabina sa pagpalandong nga sila nagapaanod sa kinadaghanang panahon. Sama sa dagkong mga langgam manunukob, sila nagasalig sa thermals, nagapataas nga mga pundok sa init nga hangin, aron makapataas, nga tapos niana ilang pahimuslan ang ilang lagpad nga mga pako sa pagpaanod nga walay hago sa lagyong mga distansiya, nga talagsa rang magpakapakapa sa ilang mga pako.
Ang linaing kinaiya sa paglalin sa mga cigueña mao ang ilang pag-agi tabok sa Mediteranyo. Mopalabi sila nga dili mopanaw ibabaw sa tubig, diin walay thermals. Busa, matag Agosto linibong cigueña ang magtigom aron sa pagtabok sa duha ka punto diin ang distansiya ibabaw sa tubig maoy labing mubo (ang Strait of Gibraltar ug ang Bosporus). Katingad-an, ang hataas nga biyahe tabok sa Desyertong Sahara dili makapasibog kanila sama sa 14 kilometros nga gitas-on sa tubig nga nagaseparar sa Espanya ug Aprika, nga kinahanglan nilang panawon abot sa lima ka oras.
Ang Talagsaong Salag
Ang mga cigueña mopalabi sa dapit sa salag sa usa ka taas nga dapit, sama sa tumoy sa usa ka habog nga kahoy, bisan pag usahay sila magmantinil sa modernog-adlawng katumbas, ang poste sa koryente. Sa panahon sa Bibliya, kasagarang tukoron nila ang ilang “balay” diha sa mga kahoyng haya.—Salmo 104:17.
Apan sa kasiglohan, ang mga atop, mga simbahan, ug mga panghaw sa tibuok Uropa maoy paboritong mga salaganan. Ang laki ug ang bayeng langgam mapailobong nagagama sa salag, usa ka talagsaong binalay nga ang hitsura morag mapukling sa gitungtongan niini sa bisan unsang gutlo. Apan mahimong malimbongon ang mga panagway, ug ang dagkong mga salag talagsa rang mapukling bisan panahon sa labing kusog nga mga bagyo. Lig-on kaayo ang mga salag nga ang mga cigueña sa pagbalik kada tuig kasagaran mogugol ra sa usa ka semana o kapin pa sa paghimog ginagmayng mga pag-ayo-ayo sa ilang balay.
Ang maong buhat sa pag-ayo-ayo, nga nagalangkit sa pagdugang ug gagmayng mga sanga ug ubang materyal, kasagarang himoon sa mga cigueña inig-abot nila gikan sa ilang mga puy-anan sa tingtugnaw. Ug sa kataposan, kining maong buhat sa pag-ayo-ayo ang mopahinabo sa pagkaguba sa salag—kini yanong mahugno tungod sa kaugalingong kabug-at niini. Sa maong panahon ang salag mahimong abot na sa dos metros sa gihabogon ug usa ka metros o kapin pa sa diametro.
Maingon nga ang mga ginikanan mobalik sa ilang salag kada tingpamulak, ang mga liwat usab mosulay sa pagpangitag dapit nga labing duol sa ilang dapit sa pagkapusa. Busa, ang pila ka daang tinukod mahimong dapit sa usa ka dosena o kapin pang dagko kaayong mga salag, ang tanan ginapuy-an sa mga kaliwat sa usa ka orihinal nga parisan.
Ang Kahimtang Karon sa Cigueña
Bisan pa sa mga paninguha nga pabation ang cigueña nga inabiabi diha sa daghang lungsod sa Uropa, ang umaabot niini maorag ngiob. Sa miaging siglo may mga 500 ka salag sa Switzerland, apan karon diyutay na lang ang nagapabilin. Ang susamang ngiob nga hulagway nagagawas gikan sa Sweden, Holland, Denmark, ug Alemanya, diin ang ilang gidaghanon nagaus-os kaayo. Sa Espanya, diin sila kasagaran gihapong talan-awon, ang okupadong mga salag katunga na lamang sa napulo lang ka tuig. Ang tibuok Uropanhong populasyon karon gibanabana nga gikan lamang sa 10,000 ngadto 20,000 ka parisan. Unsay nagakahitabo ngadto sa usa sa paboritong mga langgam sa tawo?
Dayag, nalangkit ang daghang hinungdan, apan kadaghanan kanila may kalabotan sa paglaglag sa tawo sa silinganan. Sa ilang mga dapit nga palabyan sa tingtugnaw sa Aprika, ang mga cigueña kasagarang ginapangayam ug ginapatay alang sa pagkaon: usa ka trahedya sa ekolohiya, sanglit ang mga cigueña nagagugol sa mga bulang tingtugnaw nga nagakaon sa mga panon sa dulon nga nagadaot pag-ayo sa hinungdanong mga tanom sa Aprika. Kasamtangan, sa Uropa ang bugok nga mga itlog, nga gipahinabo sa kaylap nga paggamit sa mga kemikal nga pangpatay sa dangan, ug ang pagkahanaw sa mga dapit diin sila maningaon misangpot sa mas diyutay nga anak nga gimatuto kada tuig. Dugang pa, ang mga alambre sa koryente maoy makapatayng kapeligrohan alang sa daghang dagkong mga langgam, ug ang tigpamusil nga mga mangangayam maoy nakaingon sa pagkamatay sa daghan pang uban.
Ang mga konserbasiyonista nagapaningkamot sa pagpanalipod sa cingueña, apan ang malamposong programa magaagad sa kooperasyon sa daghang nasod, usa ka butang nga dili sayon makab-ot. Ang mga mahigugmaon sa kalalangan sa Diyos nagasalig nga dili gayod moabot ang panahon nga ang halangdong mga pako sa cingueña mahanaw gikan sa atong kalangitan, sa dihang ang tingpamulak dili na ipahibalo sa maong mahigalaong ug maunongon nga langgam.
[Kahon sa panid 16]
Mga Cigueña ug mga Masuso
Sa daghang siglo, ang mga bata gisultihang ang mga masuso gidala sa mga cigueña, ug ang mga cigueña ginabutang gihapon sa mga kard nga nagapahalipay sa mga ginikanan sa pagkahimugso sa usa ka bata. Diin ba gikan ang estorya?
Kalagmitan, ang ideya gibase sa duha ka kasugiran. Katuigan kanhi, namatikdan sa mga tawo nga ang mga cigueña morag milagrosong motungha kada tuig sa samang panahon. Gihunahuna sa pipila nga sila nangadto sa Ehipto sa mga bulang tingtugnaw ug nahimong mga tawo, nga mahibalik lamang sa pagkalanggam sa tingpamulak (kini nagapatin-aw sa ilang pagkagusto sa tawhanong mga pinuy-anan).
Namatikdan usab nga ang mga cigueña nagapalabay sa kadaghanan sa adlaw nga maningaon sa mga katunggan, nga giingong mao ang pinuy-anan sa mga kalag sa mga batang bag-ong natawo. Sanglit ang mga cigueña maoy mga langgam nga labing matinagdanong mga ginikanan, dili kinahanglan ang dako kaayong handurawan aron ilangkit sa mga tawo ang tinuod ug tinumotumo ug mopatungha sa ideya nga ang mga masuso gidala sa mga cigueña.
[Hulagway sa panid 14]
[Mga hulagway sa panid 16, 17]
[Picture Credit Line sa panid 15]
Godo-Foto
[Picture Credit Line sa panid 16]
Godo-Foto