Mga Batan-on Nangutana . . .
Unsay Nagakahitabo sa Akong Lawas?
ANG kahibudngang mga kausaban nagsugod sa pagkahitabo sa imong lawas.
Karon mismo, hinunoa, kini dili gayod kahibudngan. Ikaw tingali mibatig kalibog, kaulaw, o kahadlok kon unsay nagakahitabo kanimo. “Ako dili pa andam,” miingon ang usa ka dalagita. “Sa hunahuna ko, Oh, dili, dili pa ako buot nga mosugod kinig kahitabo kanako.” Matud sa usa ka bayong-bayong: “Ako wala masayod kon ako katingad-anan o normal. Ako 13 ug ang mga kausaban nagakahitabo sa akong lawas . . . Ako mibatig lahi kaayo ug nag-inusara usahay ug ako nahadlok gayod nga tiawtiawan unya ako.”
Masabtan ang imong pagbati ug sama. Ikaw nagaagi sama nianang gihubit sa usa ka babayeng tin-edyer sa panahong ang iyang “lawas misugod sa pagkabuang.” Apan kon unsa ang daw “buang” sa maong panahon sa tinuoray maoy usa ka mahapsay nga paagi sa imong pagbalhin gikan sa usa ka bata ngadto sa pagkahamtong. Kini gitawag nga pubertad o pagkahimong ulitawo o pagkahimong dalaga. Ug bisan pa sa iyang makahadlok nga pamationg ngalan, ang pubertad dili usa ka sakit, ni ikaw ang una nga nakasagubang niini. Ang imong inahan ug amahan nakaagi niini. Ang imong kaubanan sa tunghaan ug ubang mga higala nga sama kanimog edad hayan nagasagubang usab niini. Ug segurado, makalahutay ka.
Apan unsa kining katingalahang kaugmaran nga nagakahitabo sa imong lawas?
Ang Kemistriya sa Pubertad
Ang Bibliya nag-ingon nga sa dihang siya nagpanuigog 12-anyos, “si Jesus mitubo . . . sa pisikal nga gidak-on.” (Lukas 2:52) Oo, bisan si Jesu-Kristo nakaagig pubertad. Sa panahon sa pubertad, ikaw makasinatig lawasnong pagtubo ug kaugmaran. Hinunoa, kon unsa man ugaling ang hinungdan sa pagtubo, maoy usa ka tinuod nga misteryo, usa ka milagro! Kita makahinumdom sa usa ka sambingay ni Jesus sa dihang siya mihisgot bahin sa usa ka tawo nga nagpugas ug binhi. Si Jesus miingon: “Ang binhi migitib ug mitubo, kon sa unsang paagi siya wala gayod mahibalo.” (Marcos 4:27) Sa susama, ang mga doktor mohatag lamang kanato ug hapyaw nga kahibalo kon unsay mahitabo sa panahon sa pubertad.
Tali sa edad 9 ug 16, mosugod ka sa pubertad. (Ang edad lahi sa matag tawo, ug ang mga dalagita kasagarang mag-unag usa o duha ka tuig.) Ang imong utok magsugod ug makakurat sunodsunod nga reaksiyon pinaagi sa pagtandog sa gagmayng glandula ibabaw sa imong alingagngag nga gitawag pituitary gland. Ang pituitary mosanong pinaagi sa paggamag kemikal nga mga mensahero nga gitawag hormones. Kini sila molangoy diha sa imong sapa-sapa sa dugo ug mosignal sa imong mga organo sa pagsanay aron sugdan ang paggamag lain na usab nga mga hormone. Ang mga itlog sa bayong-bayong mogamag mga hormone sa lalaki, sama sa testosterone; ang mga obaryo sa dalagita, mogamag mga hormone sa babaye, sama sa estrogen.
Kining mga hormone, sa baylo, mosignal sa lain pang mga glandula ug mga organo aron masugdan ang pagbag-o sa imong panagway.
Ang mga Kausaban nga Maagoman sa mga Dalagita
Kon usa ikaw ka dalagita, ang unang butang nga imong mamatikdan mao ang anam-anam nga pagdako sa imong mga suso. Ang imong mga hormone ang nagtukbil sa mga glandula sa imong suso aron sugdan ang pag-ugmad. (Kining mopatunghag-gatas nga mga glandula naghatag sa inahan sa katakos sa pagpasuso sa ilang mga anak.) Ang imong mga hormone motukbil usab sa paggamag tambok, nga naghatag sa imong mga suso sa ilang porma. Ang tambog ipundo usab diha sa imong mga bat-ang, sa paa, ug sa sampot. Motaas ang imong timbang ug tingali makasinati kag kalit kaayo nga pagtubo.
Samtang maikagong gidawat sa kadaghanang mga dalagita kining mga kausaban sa lawas, dili tanang mga dalagita ang maikagong midawat niining tanan. Pananglitan, ang balhibo sa imong mga bukton, sa mga bitiis, ug sa mga ilok tingali modaghan ug mangitom. Karon, sa pila ka kayutaan, ang maong balhibo sa lawas giisip nga dili-babayen-on o dili-uso. Urog man ug dili, kini maoy usa ka mahimsog nga ilhanan nga ikaw nagtubo ngadto sa pagkadalaga.
Ang laing wala kahinangpi nga kausaban tingali mao ang nag-uswag nga kalihokan sa imong mga glandula sa singot—ikaw sington ug daghan. Ang nag-ubang baho tingalig makauulaw kanimo. Apan kon kanunay kang maligo ug magsul-ob ug hinlo nga senina, talagsa ra nga may seryosong mga suliran sa baho. Ang pipila ka mga batan-on usab mogamit ug mga deodorante ingong dugang proteksiyon sa baho.
Ang usa ka personal kaayong kaugmaran mao ang pagtubo sa mga balhibo sa palibot sa imong kinatawo. Kini gitawag nga bulbol. Kon ikaw wala pa pahibaloa mahitungod niini, makita nimong makahahadlok kinig diyutay. Apan normal kini ug walay angay ikaulaw.
Ang pubertad motukbil usab nianang gitawag sa The New Teenage Body Book nga “numero-unong kabalaka [panagway] taliwala sa mga tin-edyer”—ang mga problema sa panit. Ang mga kausaban sa kemistriya sa imong lawas sagad moresultag lanahon nga panit. Ang mga bugas sa panit ug mga itom nga mga tibugol motubo sa nawong. (Sumala sa usa ka surbi, ang suliran sa acne o dagkong bugas sa panit nakaapektar ug duolan sa 90 porsiento sa mga tin-edyer nga gisurbi!) Maayo na lang, ang suliran sagad makontrolar pinaagi sa maayong pag-atiman sa panit.—Tan-awa ang artikulong “Can’t I Do Something About My Acne?” nga makita sa Pebrero 22, 1987, nga isyu sa Awake!
Ang mga Kausaban nga Maagoman sa mga Bayong-bayong
Kon ikaw usa ka bayong-bayong, ang unang mga epekto sa pubertad dili kaayo mamatikdan sama sa babaye. Samtang ang imong sistema sa pagsanay mosugod sa pag-obra, ang imong mga organo sa kinatawo anam-anam nga modako. Ang mga bulbol mosugod sa pagtubo palibot sa imong kinatawo. Usab, normal kini.
Sa samang panahon, ikaw tingali makasinatig kalit nga pagtubo. Ang tambok ug ang tisyu sa kaunoran madugang sa imong lawas. Ikaw modako, mas kusgan, molapad ang imong mga abaga. Ang imong lawas anam-anam nga mahimong dili-samag bata ug mas lalaki na nga tan-awon.
Ang laing makaiikag nga kausaban mao ang pagtubo sa mga balhibo sa bitiis, sa dughan, nawong, ug sa imong mga ilok. Kini usab gipatubo sa hormone nga testosterone. Ang librong Changing Bodies, Changing Lives, ni Ruth Bell, mikutlo sa usa ka batan-on nga miingon: “Sa dihang ako nagkatorse anyos naglibodlibod ako duolan sa duha ka semana nga dunay buling ibabaw sa akong ngabil. Gisegihan ko kini paghugas apan wala makuha. Unya akong gitan-aw kini pag-ayo ug nakakita nga kadto bigote diay.”
Lain pay ato, kon unsa kadaghan sa imong balhibong motubo walay kalabotan sa imong tinuod nga pagkalalaki; kini sa yano maoy imong napanunod. Sa laing pagkasulti, kon ang imong amahan balhiboon ug dughan, dako ang kalagmitan nga ikaw usab balhiboon ug dughan. Ingon man usab sa mga balhibo sa nawong. Apan, moabot una ka sa imong ulahing pagkatin-edyer o sa sayo nga pagkabayente nga ikaw kinahanglang regular nga manghimungot.
May panahong maulawan ka, segurado. Makaplagan usab sa mga bayong-bayong nga ang ilang mga glandula sa singot mopakusog sa ilang kalihokan. Ikaw angay mabalaka sa imong personal nga kahindikan aron malikayan ang mga suliran sa baho. Imong maeksperyensiyahan usab tingali ang pagtungha sa dagkong mga bugas tungod sa imong lanahong panit.
Sa tunga-tunga sa imong pagkatin-edyer, ang imong tutunlan modako, ang imong kuwerdas bokales mobaga ug motaas. Ingong resulta, molawom ang imong tingog. Ang pipila ka bayong-bayong makasinatig kalit nga pagbag-o sa tingog gikan sa soprano ngadto sa baho. Apan alang sa uban, ang tingog anam-anam nga mousab sa makapabalaka sa taas nga gidugayon sa mga semana o mga bulan. Ang tibuok, lalom nga mga tingog sal-otan sa makaulawng mga pagpaos ug mga pagsiyaok. Apan, relaks lang. Ang imong tingog moayo ra sa pag-abot sa panahon. Kasamtangan, kon mahimo kataw-i ang imong kaugalingon, kini makatabang sa pagwalag diyutay sa imong kaulaw.
Ang Labing Hinungdanong Pagtubo
Ang pagtubo maoy katingalahan ug makapahinam! Kini makauulaw ug makahadlok usab. Usa ka butang ang tino: Ikaw dili makapadali ni makalangan sa paagi sa pagtubo. Busa imbes nga dawaton ang mga kausaban nga gipatungha sa pubertad uban ang kayugot ug kahadlok, katingalahi kini, dawata kini nga mapasalamaton—duyogi ug pasiaw. Sayri nga ang pagtubo ngadto sa pagkahamtong dili mao ang kataposang resulta kondili lumalabay lamang nga yugto. Sa dihang molabay na ang unos sa pubertad, ikaw mogula ingong hingkod nga ulitawo o dalaga!
Ayaw kalimot, hinunoa, nga ang imong labing hinungdanong pagtubo naglakip, dili ang imong gitas-on, porma, o panagway, kondili ang imong pagtubo ingong usa ka tawo—sa hunahuna, sa emosyon, ug sa espirituwal. Miingon si apostol Pablo: “Sa bata pa ako, nagsulti akog ingon sa usa ka bata, naghunahuna akog ingon sa usa ka bata, nagapangatarongan ako ingon sa usa ka bata; apan karon sa nahamtong na ako, gihiklin ko na ang mga paaging binata.” (1 Corinto 13:11) Dili igo nga lantawong usa ka hamtong. Ikaw kinahanglan sa hinay-hinay magtuon sa paglihok, pagsulti, ug paghunahuna ingong usa ka hamtong. Ayaw kaayog kabalaka kon unsay nagakahitabo sa imong lawas nga mahikalimot ka na hinoon sa pag-atiman sa imong “pagkatawo sa kinailadman.”—2 Corinto 4:16, The Jerusalem Bible.
Sa gihapon, adunay pipila ka mga bahin sa pubertad nga ilabinang makahasol. Kon unsaon sa pagtagad niini maoy ulohan sa among umaabot nga mga artikulo.
[Hulagway sa panid 23]
Ang kalit nga pagtubo mopamubo sa mga bukton sa senina