Ang Haida—Talagsaong mga Tawo sa “Gabonong mga Isla”
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Canada
DUOLAN sa duha ka gatos ka tuig kanhi, ang Uropanhong mga eksplorador ug mga negosyante nalipay ug nahibulong sa ilang unang pagkasugat ug mga tawong Haida, ang tagsaong mga molupyo sa bag-ong nadiskobrehang grupo sa mga isla sa halayong kasadpang kabaybayonan sa Canada.
Kining unang panagkita dungganon ug mahigalaon. Ang sinaw sinapsap sa kamot nga mga sakayan nga ginama gikan sa kahoyng sidro napuno sa mga lalaki ug mga babaye, nga usahay magsul-ob sa pino kaayong mga panit sa poka nga senina, midugok aron sa pag-abiabi sa tanang mga barkong patigayon. Diha sa usa ka okasyon, ang mga pasahero sakayan misugod sa pag-awit, ug sa mahigalaong katahuran, usa ka tawo mitindog aron sa pagsabwag sa mga balhibo diha sa tubig. (Ang gagmayng balhibo sa agila maoy simbolo sa paghigalaay ug pag-abiabi.) Diha sa laing okasyon, ang pangulo miduol ug miawit ug alawiton sa pag-abiabi, samtang ang duha ka gatos ka tingog diha sa baybayon miduyog sa pag-awit.
Ang Haida Gwaii, o ang yutang-natawhan sa mga Haida, adunay samag-korta nga porma nga kapupud-an sa 150 ka isla, nga nahimutang sa mga 100 ka kilometros sa kasadpang baybayon sa British Columbia sa Canada. Kining grupoha sa gabonong mga isla karon gitawag nga Queen Charlotte Islands, nga sagad gitawag nga Queen Charlottes. Ang mainit nga sulog sa dagat nga gikan sa Japan, ang Japan Current, naghimo sa klima sa mga isla nga makasaranganon. Apan, bisan pa sa bugnawng mga temperatura, ang mga isla ginamakmak sa kusog nga hangin ug subasko.
Kinsa ang mga Haida?
Diyutay ra kaayo ang nahibaloan sa sinugdan sa Haida o bahin sa ilang pag-abot diha sa Queen Charlottes, kay walay nasulat nga rekord sa ilang kasaysayan o kultura ang natipigan. Sama sa nalukop-sa-gabon nga mga isla, ang ilang kagikan nalikban sa mga gabon sa panahon. Ang uban naghunahuna nga ang Haida miabot gikan sa Asia nga miagi sa Bering Strait, samtang nangatarongan ang uban nga sila miabot pinaagig sakayan diha sa Japan Current. Apan, ang tanan namong nabatonan maoy binaba nga mga tradisyon nga nasagolan ug kamatuoran ug tinumotumo. Sumala sa usa ka sugilanon, ang mga tawong Haida mitungha gikan sa usa ka dakong taklubo, nga gibuksan sa usa ka uwak, sa Rose Point sa amihanang-sidlakang tumoy sa Graham Island—ang labing dako sa mga isla sa Queen Charlottes.
Kining daghang mga sugilambong ug mga sulosugilanon wala makahatag ug kahayag sa sinugdan sa Haida, apan, sa makaiikag, ang nagkalainlaing mga sugilanon nagsugilon bahin sa dakong lunop nga nagtabon sa labing taas nga mga tumoy, ug pinaagi sa pagtukod lamang ug dakong balsa ug gikargahan kini ug mga suplay nga naluwas ang tawo. Ang usa ka Haida nga tigulang gikan sa Skidegate mipamatuod: “Daghan sa among mga katawhan nahibalo niining estoryaha bahin sa Baha, kay kini ang kamatuoran. Kini nahitabo gayod, sa daghan na kaayong katuigang milabay.”
Ang Haida, masaligon, makalakihon, ug mamugnaon kaayo, nga nakatukod ug tugob ug malisod sosyal nga katukoran sa kanhiayng panahon sa wala pa ang 1774, sa dihang miabot ang mga Uropanhon. Ang nasod nabahin sa duha ka pamilya, ang pamilyang Eagle ug ang Raven, nga but-an inigkatawo diha sa pamilya sa inahan. Niining katilingban nga ang inahan ang pangulo, ang mga anak maoy sa linya gayod sa inahan. Ang mga kapikas sa kaminyoon pilion gikan lamang sa kaatbang nga pamilya, ug ang saad sa pagminyo hikayon sa inahan sa dihang ang iyang anak nga lalaki o babaye bata pa kaayo.
Mga Haliging Totem—Ilang Kahulogan
Ang eskudo sa pamilya o banay, nga nagagamit ug natural o mga hayop sa sugilambong ingong mga simbolo, maoy ginapasigarbong mga kabtangan sa pag-ila sa tawo. Ang eskudo sa pamilyang Eagle adunay maartehong pagkakulit o pagkapintal nga mga agila, cormorant, beavers, ug dogfish, samtang ang eskudo sa pamilyang Raven adunay mga kanding, balyena, uso, ug balangaw. Kining maong mga eskudo dili kay mga dayandayan lamang kondili naglarawan kini sa kagikan sa pamilya, sa bahandi, ug pagkabutang, maingon man sa pribilehiyo, mga awit, ug mga sugilanon sa pamilya.
Samtang ang kinulit nga mga haligi wala simbaha, ang ubang mga larawan sa eskudo adunay sinugilanon o espirituwal nga kahulogan, nga naglarawan sa mga kagikan nga hamok nga may birtud sa paghimo sa ilang kaugalingon nga mga hayop o balik na usab nga tawo. Dili momenos sa usa ka gatos ka tuig, gikan sa mga 1840, ang pagkulit ug pagtukod ug mga haligi napopular. Karon kining dagkong mga haligi sa sidro, nabulad ug gibatibati sa klima nga kini nahimong plata-abuhog kolor, nga anam-anam nga nagabok ug katumbahon. Ang ubang mga haligi maoy 18 ka metros ang gitas-on ug 1.5 ka metros ang gilapdon.
Gikan sa tingpamulak ngadto sa tinghunlak, ang kinabuhi sa Haida puno sa panagtigom ug pagpundog pagkaon. Gikan sa dagat anaa ang abundang isda, mga imbaw, tagbak, ug lainlaing klase sa guso. Manakop sila ug mga poka alang sa tambok niini, ibaylo kini sa sebo sa eulachon nga isda nga dili makita sa dagat sa isla. Ang sebo sa isdang eulachon mahal kaayo hangtod karong adlawa, kay kini makadugang sa lami sa tanang matang sa pagkaon. Ang mga itlog sa langgam, ihalas nga mga berry, mga lagutmon, ug mga karne nga pinangayam nakadugang sa panaglainlain sa kalan-on.
Ang Haida wala maila nga mga mag-uuma, apan sa dihang gipasulod ang patatas sa kinadak-ang isla, daghan sila ug abot gikan niini ug kini gibaligya ngadto sa dagkong mga isla. Sa panahon sa mga bulan sa tingtugnaw, may ginahimong mga kombira nga iyaiya ug dalang pagkaon, malipayong mga salosalo, sa dihang ang mga pamilya magsenina ug seremonyal nga mga besti nga hinimo sa matahom nga panit sa poka. Ang ilang mga kombira nga iyaiya ug dalang pagkaon maoy mga okasyon sa pag-ambitay ug pagregalohay, usa ka paagi sa pag-apod-apod sa bahandi o sa pagbaton ug taas nga pagkabutang diha sa komunidad. Kini maoy mga adlaw sa bangkete, bayle, pag-awitay, ug pag-asoy ug sugilanon.
Ang mga nahibilin sa mga balangay sa Haida, nga nagkatagkatag sa tibuok nga mga isla, nagpamatuod nga may igong populasyon nga nabuhi niadto diha sa Queen Charlottes. Sa sayong katuigan sa 1800, dihay duolan sa 7,000 ka molupyo sa mga isla. Apan sa pag-abot sa mga tawong puti, miabot ang iyang mga sakit ug ang iyang alkohol, nga misangpot ug kaylap nga pag-abuso sa alkohol. Ang mga balangay gibiyaan sa dihang mikalagiw ang Haida gikan sa hampak sa makapatayng buti. Sa pagka 1885 sila midiyutay ngadto sa 800 ka tawo na lamang.
Mga Viking sa Amihanang-kasadpang Pasipiko
Uban sa ilang yutang-natawhan nga gilibotan sa tubig, ang Haida haruhay gayod duol sa dagat, ilabina sa ilang maanindot nga mga sakayan. Gani, ang uban niining mga sakayana hilabihan kaayo ka dako nga sa ingon sila mas taas pa kay sa mga barko sa unang Uropanhong mga eksplorador! Ang mga sakayan may gitas-ong gikan sa 23 ka metros, nga makapasakay ug 40 ka tawo ug makakargag duha ka tonilada, ngadto sa mas gamay nga 8 ka metros nga sakayan alang sa adlaw-adlaw nga paggamit. Ginamit kining dagkong mga sakayan, ang Haida nagpanglungkab ug nagnegosyo nga wala hitupngi sa daghang kasiglohan, gikan sa Alaska sa amihanan ngadto sa Puget Sound sa habagatan. Nakahatag silag kahadlok ug kataha sa dagkong lumad nga mga nasod, ug sila gitawag nga mga Viking sa amihanang-kasadpan sa Pasipiko.
Bisan tuod ang Haida karon adunay moderno, sinangkapang mga barko, ang orihinal nga mga sakayan nga hinimo sa pulang kahoyng sidro wala kalimti. May gigama gihapon alang sa linain nga mga okasyon, sama sa Canadian World Exposition, sa Expo 86, nga gihimo sa Vancouver, British Columbia. Ang humok nga tabla sa dagkong kahoyng sidro maayo kaayong himoong mga sakayan. Ang lugas sa tabla matul-id, sayon nga trabahoon, ug dili daling magabok.
Unsay Anaa sa Umaabot?
Ang Haida karon midiyutay sa duha na lamang ka balangay, ang Old Masset ug ang Skidegate, ug daghan ang nahibulong bahin sa ilang umaabot ug sa ilang kultura maingon man sa ilang matahom “gabonong mga isla.” Ang pag-abuso sa alkohol ug ang sakit dayag nga nagbilin sa ilang makalilisang nga marka. Ang laang sa siyudadnong kinabuhi mipahinabog paglalin sa mga batan-ong kaliwatan ngadto sa dagkong mga siyudad sa Prince Rupert ug Vancouver. Ang industriyal nga laging, bisag nakahatag ug daghang mga trabaho sa isla, nakapukaw ug katahap ug kabalaka taliwala niadtong nakakita sa ilang minahal nga isla nga nameligro.
Ang mga relihiyon sa Kakristiyanohan maoy laing negatibong impluwensiya sa paagi sa kinabuhi sa Haida. Ang mga misyonaryo sa simbahan, tungod sa ilang kasibot sa pagpangabig ug pagmando, wala magtagad sa karaan na kaayo, natukod nang kultura. Sila “wala gayod mosulay sa pagsabot sa Haida—sa iyang mga paagi sa pagpahayag sa kaugalingon, sa iyang mga kaisipan, sa iyang mga prinsipyo,” miingon ang usa ka awtoridad sa kasaysayan. Usa ug usa, ang kombira nga iyaiyag dalang pagkaon, bayle, mga haliging totem, ug shamans (mga tambalan) gidili sa mga misyonaryo. Sa panahon sa bawtismo, pinugos ang pag-ilis sa ngalan. Ang gipakamahal nga mga ngalan, nga tugob sa kahulogan, bug-os nga gisalikway ug gipulihan sa Anglo-Saxon nga mga apelyido sama sa Smith, Jones, ug Gladstone. Ang bag-ong mga ngalan nagsubay ug sistema diin ang amahan mao ang pangulo inay ang sistema nga inahan ang pangulo nga gigamit sa Haida. Gikuha sa mga misyonaryo ang daang mga lagda apan wala kini pulihi ug Kasulatanhong mga lagda.
Apan, sa katuigang dili pa dugay, ang Haida gipanalanginan sa pag-abot sa ilang mga baybayon sa lahi nga matang sa misyonaryo—mga Saksi ni Jehova. Ang ilang balita madanihon sa maayong mga hiyas sa Haida, ug kini naghatag kanila ug tinuod nga paglaom alang sa umaabot. Samtang kining Kristohanong mga misyonaryo nagpadayon sa pagduaw sa balay ug balay sa tibuok isla, usahay pinaagi sa mga barko sa pangisda ug mga ayroplano sa kamingawan sa pag-abot sa halayong mga puy-anan gikan sa Cape St. James ngadto sa Langara Island, sila nadaog sa wala mahilabti nga katahom sa Queen Charlotte Islands ug sa kainit ug kalulot sa mga tawo.
Sama sa mga eksplorador sa duha ka gatos ka tuig nga milabay, ang mga Saksi ni Jehova nakakita ug matuod nga mga kauban taliwala sa Haida, samtang sa makugihon nagadala sa maayong balita sa natukod nga Gingharian sa Diyos ngadto sa tanang panimalay sa mga isla. Ug daghang mga pamilya sa Haida ang misanong, midawat sa kamatuoran nga nasulod sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya. Pinaagi sa pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova, sila nakadangat sa pag-apresyar sa matuod nga relasyon tali sa tawo ug sa Diyos, ug sa tawo ug tawo, ug tawo ug hayop.
Sila midangat sa pagkahibalo sa ngalan sa “supremong persona,” dili lamang ingong “Gahom sa Mahayag nga Kalangitan,” kondili ingong Jehova nga Diyos. Sila midangat sa pag-apresyar sa panag-igsoonay sa katawhan, nga ang tanang mga tawo managsama atubangan kang Jehova pinaagi kang Kristo Jesus. (Buhat 10:34, 35) Ug oo, ang mga mananap, mga langgam, ug mga isda tanan maoy kalag, sama nga ang tawo maoy usa ka kalag. Sila walay kalag nga dili-mamatay o adunay labaw-tawhanong mga gahom nga gihatag kanila sa karaang mga tig-estorya sa Haida.—Levitico 24:17, 18; Ecclesiastes 3:18-21; Ezekiel 18:4, 20.
Adunay napulo ka matang sa mga balyena nagakaon sa daghag plankton nga katubigan. Ang Steller’s sea lion o mga liyon sa dagat hilabihan ka daghan diha sa batoon nga mga punta. Katunga sa milyong mga langgam sa dagat nagpuyo sa titip kaayong mga pangpang uban sa talagsaong mga peregrine falcon, upaw nga mga agila, ug mga uwak. Ang mga isda sa tanang matang manugok sa duol sa baybay, sa mga suba, ug mga linaw. Ang itom nga mga uso, nga dili-hitupngan ang gidak-on bisan diin sa kalibotan, naglibodlibod sa natabonan ug lumot nga yuta nga gituboan ug usa ka libo ka tuig nga edad nga mga kahoy, apil ang higanteng Sitka spruce, pulang sidro, ug hemlock.
Ang mga tigpanalipod sa biyolohikanhong mga espisye nabalaka nga kining wala-mahilabting katahom ug tugob nga palibot sa Charlottes madaot sama sa ubang mga dapit nga nahimong awaaw nga mga yuta tungod sa dili-maayong pagdumala sa tawo. Bisan pa, ang Haida midawat sa mga saad sa Supremong Usa, si Jehova nga Diyos, nagalantaw sa umaabot nga masaligon, kay ang iyang mga saad dili gayod mapakyas. (Josue 23:14) Gikan sa atong Dakong Maglalalang nagagikan ang saad nga ang tibuok yuta mahimong usa ka paraiso ubos sa matarong nga pagdumala sa Gingharian sa Diyos. Unya ang madanihong katahom sa “gabonon nga isla” dili na gayod mameligro pa.—2 Pedro 3:13.
[Mga hulagway sa panid 25]
Tuo: Matahom nga gabonong mga isla
Halayong tuo: Mga haliging totem sa Balangay sa Ninstints, Anthony Island
Ubos: Ang Steller’s sea lion sa Cape St. James
[Mga hulagway sa panid 27]
Wala: Kingdom Hall sa Queen Charlotte City
Ibabaw: Namulak nga broom bushes