Tawhanong Pagmando Gitimbang

Bahin 1b​—Gikinahanglan ba Gayod Nato ang Kagamhanan?

ANARKIYA: ang pagkawalay bisan unsang matang sa politikanhong awtoridad, nga mosangpot sa usa ka katilingban sa mga tawo nga walay kagamhanan, kinsa nagaangkon sa bug-os nga kagawasan alang sa ilang kaugalingon.

ANG Gregong pilosopo si Aristotle nagtawag sa tanang matang sa tawhanong kagamhanan nga sa kinaiyanhon huyang ug umalagi. Siya miangkon, sumala sa usa ka magsusulat, nga “ang kalig-on sa tanang pagmando madaot sa makutkotong gahom sa panahon.”

Tungod nianang mga kahimtanga, dili katingad-an nga ang pila ka tawo nagpaluyo sa pagkawala lamay kagamhanan, o labing menos sa labing gamay nga paggahom kon mahimo. Apan ang pagpaluyo sa ‘walay kagamhanan’ sa pagkamatuod maoy pag-awhag sa anarkiya, usa ka terminong kinuha sa usa ka Gregong pulong nga nagkahulogang “walay magmamando.”

Ang pulong “anarkiya” gigamit sa 1840, eksaktong 150 ka tuig kanhi, ni Pierre-Joseph Proudhon, usa ka Pranses politikanhong magsusulat. Apan ang pilosopiya sa anarkismo tin-awng giumol 200 ka tuig nga mas sayo sa Ingles nga si Gerrard Winstanley. Sumala sa gisaysay diha sa The New Encyclopædia Britannica, “si Winstanley nagpahimutang sa butang nga sa ulahi nahimong paninugdang mga prinsipyo taliwala sa mga anarkista: nga ang gahom makapadaot; nga ang propiedad dili mobagay sa kagawasan; nga ang awtoridad ug propiedad taliwala kanila mao ang mga tigpasanay sa krimen; ug diha lamang sa katilingban nga walay mga magmamando, diin giambitan ang trabaho ug mga produkto niini, ang mga tawo mahimong may kagawasan ug malipay, nga molihok dili sumala sa mga balaod nga gipahamtang gikan sa kahitas-an kondili sumala sa ilang mga konsensiya.”

Apan dili ba ang kasinatian nagatudlo kanato nga ang matag grupo nagakinahanglan sa usa ka gambalay nga niana kini makalihok? “Sukad sa kinasayohang panahon,” miingon ang The World Book Encyclopedia, “ang usa ka matang sa kagamhanan maoy hinungdanong bahin sa matag katilingban.” Kini nagapatin-aw nga “ang matag grupo sa katawhan​—gikan sa usa ka pamilya ngadto sa usa ka nasod​—dunay mga lagda sa kagawian nga magmando sa mga kinabuhi sa mga membro niini.” Sa unsang paagi kini makapatuman sa mga katuyoan niini sa kaayohan sa iyang tanang sakop?

Sa ingon ang kadaghanang tawo modawat dayon sa ideya nga ang pila ka institusyon dunay angay nga katungod sa paggamit sa awtoridad ug paghimog mga desisyon sa kaayohan sa tanan. Kon walay kagamhanan sa paghimog mga desisyon alang sa komunidad, pagasundon sa matag tawo ang mga diktar sa iyang kaugalingong konsensiya, sumala sa gisugyot ni Winstanley. Makapausbaw ba kini sa panaghiusa? O dili ba hinuon lagmit pang tinguhaon sa matag tawo ang kaugalingon niyang intereses, nga kasagaran sa kadaotan sa samang angay nga mga katungod sa uban?

Ang mga eksperimento sa anarkiya napakyas sa pagpauswag sa kahimtang sa katawhan. Ang singkamot sa ika-20ng-siglong mga terorista sa pagtarog sa katilingban, sa paglaglag sa butang gisabot nila nga nagalaglag kanila, samang wala usab molampos.

Sa yanong pagkasulti, ang pagka ‘walay kagamhanan’ nagadapit sa kagubot. Busa ang pangutana maoy dili ‘kagamhanan o walay kagamhanan?’ kondili, hinunoa, ‘unsang matang sa kagamhanan alang sa labing maayong sangpotanan?’

Ang Sinugdan sa Tawhanong Pagmando

Ang pagmando sa Diyos mao ang orihinal nga sumbanan nga gihatag alang sa tawo sa tanaman sa Eden kapin sa unom ka libo ka tuig kanhi. Gipasiugda sa Maglalalang ang pagsalig sa katawhan kaniya ug sa iyang pagdumala sa mga butang nga nahiuyon sa usa ka prinsipyo nga sa ulahi gipahayag diha sa Bibliya: “Dili iya sa tawo nga nagalakaw ang pagtultol sa iyang lakang.” (Jeremias 10:23) O sumala sa gipatuo sa usa ka sanglitanang Insek: “Kon walay hinabang sa Langit ang tawo dili makalakaw sa usa ka pulgada.”

Ang unang tawhanong magtiayon mihinapos sa laing paagi. Gipalabi nila ang paglakaw “nga walay hinabang sa Langit” ug sa ingon gipugos sa paglakaw pagawas sa Paraiso nga gihatag sa Diyos kanila. Sa ulahi, samtang midako ang tawhanong pamilya, midako usab ang panginahanglan sa mga pagmando sa kagamhanan aron mapaneguro ang kalinaw ug kahusay sulod sa maong kahikayan. Sa dihang gisalikway ang pagmando sa Diyos, ang tawhanong pagmando, tungod kay gikinahanglan, mibanos aron sa pagpuno sa bakante.​—Genesis 3:1-5.

Tanan Sama​—Apan Lahi

Gikan niining dili-maayong pagsugod, ang tawhanong mga kagamhanan nagbatog daghang matang. Kon kaha sila tuman ka yano o labihan ka komplikado, silang tanan may pila ka kaamgiran. Aniay pipila:

Ang mga kagamhanan nagaatiman sa mga panginahanglan sa ilang mga ginsakpan. Ang usa ka kagamhanan nga mapakyas sa pagbuhat niini mawad-an sa katungod niini.

Ang mga kagamhanan nagpahamutang sa usa ka kodigo sa kagawian, nga kon dili sundon sa ilang mga ginsakpan, mosangpot sa silot. Kining maong kodigo nalangkoban sa mga lagda ug mga balaod, ingon man mga tradisyon nga naugmad latas sa kasiglohan. Ang mga lungsoranon sa kinadak-ang bahin nagasunod sa kodigo sa kagawian tungod kaha kay sila nakaila sa mga benepisyo nga makuha sa pagbuhat niana, kay gibati nila nga ‘kini ang butang angay buhaton,’ kay sila nailalom sa pagpiit sa isigkaingon, o tungod lang kay sila silotan kon dili sila mosunod.

Ang mga kagamhanan nagabuhat sa lehislatibo, ehekutibo, ug hudisyal nga mga serbisyo pinaagi sa usa ka matang sa organisasyon nga kahikayan. Ang mga balaod ginahimo, ang hustisya ginapadapat, ug ang mga polisa ginapatuman.

Ang mga kagamhanan nagamentenar ug lig-ong ekonomikanhong kalangkitan sa kalibotan sa komersiyo.

Ang mga kagamhanan kasagaran nagapakig-anib sa usa ka matang sa relihiyon, nga ang pipila mas suod kay sa uban. Sila nagabuhat niini sa paghatag sa ilang pagmando sa tinong katungod​—‘ang pagbendisyon sa langit’​—nga sa laing paagi dili unta mabatonan niini.

Hinuon, magkalain usab ang mga kagamhanan. Ang politikanhong mga siyentipiko nagaklasipikar ug nagabahin kanila sa ubay-ubayng paagi. “Pananglitan, anaa,” nagsulat ang The New Encyclopædia Britannica, “ang klasikal nga kalainan tali sa mga kagamhanan kon bahin sa gidaghanon sa mga magmamando​—kagamhanan pinaagi sa usa ka tawo (monarkiya o diktador nga pagmando), kagamhanan pinaagi sa pipila (aristokrasiya o oligarkiya), ug kagamhanan pinaagi sa daghan (demokrasya).”

Usahay ang mga kagamhanan giklasipikar sumala sa ilang pangunang mga institusyon (parliamentarismo, kagamhanan pinaagi sa gabinete), sumala sa ilang paninugdang mga prinsipyo sa politikanhong awtoridad (tradisyonal, karismatik), sumala sa ilang ekonomikanhong gambalay, o sumala sa ilang pag-usar o pag-abusar sa gahom. “Bisan pag walay mausa ang masakopon,” miingon kining reperensiyang basahon, “ang matag usa niining mga prinsipyoha sa pag-analisar may pagkabalido.”

Apan walay sapayan kon giunsa nato pagklasipikar sila, ang hinungdanong butang hinumdoman mao nga ang lainlaing matang sa tawhanong pagmando​—nga walay eksepsion​—karon gitimbang. Kini unya may layog-abot nga sangpotanan alang kanatong tanan.

[Kahon sa panid 6]

Sa pagsulat bahin sa kagamhananong mga awtoridad nga nagamando hangtod karong panahona, si apostol Pablo misulat: “Pasagding ang matag kalag magpasakop sa labaw nga mga pagbulot-an.” (Roma 13:1, 7) Busa, ang mga Kristohanon nga nagasunod sa giya sa Bibliya binuotan nga nagasunod sa tanang balaod sa yuta nga ilang ginapuy-an, gawas kon awhagon sa paglapas sa mga kasugoan sa Diyos, nga maoy kinalabwan.

[Hulagway sa panid 7]

Kinahanglan ang kagamhanan​—maingon nga kinahanglan ang pagkontrolar sa trapiko​—sa pagpugong sa kagubot