Ang Maikyasong Iring sa Lasang

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Suriname

ANG akong asawa ug ako unang nakakita niining maikyasong iring samtang nagbiyahe diha sa dalan sa lasang. “Tan-awa!” misinggit ako samtang miliko ang among jeep. Kami nag-atubangay sa penitigri, o kabang nga tigre, nga maoy among pagtawag sa jaguar sa Suriname. Ang kapehog-kolor nga balhibo nagsinaw nga morag bag-o pang gipintalan. Ang pagsalop sa adlaw nagpaluto sa mga kolor niini; bulawanong pagkadalag ngadto sa pulahon nga pagkakape, nga nagakadalag diha sa iyang mga aping, dughan, ug tiyan. Labing makakuha sa pagtagad, hinunoa, mao ang nagkatag nga itom nga mga marka, o rosettes, nga nagtabon halos sa iyang tibuok lawas.

Ang una-Columbiano nga mga Indian nadani kaayo sa matahom nga panagway sa iring nga ilang gitawag kini nga diyos! Ang kabangon nga balhibo niini, sila nag-ingon, naghawas sa punog-bitoong langit sa kagabhion. Bisan karon, giisip sa uban ang jaguar ingon nga mao ang wala-hagita nga hari sa mga hayop sa Habagatang Amerika. Ang laki​—sagad unom ka tiil ang gitas-on, walay labot sa tiil​—may gibug-atong 110 ka kilo!a Ang linginong ulo niini ug maskuladong liog; ang samag baril nga lawas; ang mubo, tambok nga tiil; ug dakong mga kuyamas tanan nagpakitag maambong nga kusog.

Bisan pa, ang among jaguar milakaw lamang ug hinay​—ang itom ug tumoy nga ikog nagbawog nga paitaas​—ug mihunong sa kabugangan. “Pagkamaayo sa takoban!” kami naghunghongay samtang kini miangay sa gidan-agan sa adlaw nga mga palibot, ang mga kabang niini kaamgid sa pat-ak-pat-ak nga mga landong.

Ang jaguar talagsa rang makita, nga mas gustog landong nga mga dapit. Sanglit 80 porsiento ang lasang sa Suriname, maayo kining nasod alang sa jaguar.

Nagbilin Siyag mga Marka

Apan, ang jaguar nagbilin ug iyang marka sa tibuok nasod. “Nakakita ako sa mga marka sa ilang kuyamas diha sa lapokong mga baybayon sa Atlantiko,” giingnan ako sa ulahi sa usa ka tigbantay sa kalasangan. “Nakakita usab akog mga nakamrasang mga punoan sa kahoy sa utlanan sa Brazil.” Ginaingon nga mao kini ang paagi sa pagmarka sa mga jaguar sa mga utlanan sa ilang teritoryo.

“Tinuod kana,” miingon ang 83-anyos nga si James Brown, nga giya niadto sa pagpanaw sa lasang. “Kasagarang makakita kami ug mga kahoy nga kinamrasan, nga nagpahibalo nga anaa sa among unahan ang usa ka penitigri.” Ang mga jaguar mangawras usab sa ilang mga kayamas diha sa mga kahoy aron sa pagbaid niini.

Laing paagi sa paghatag sa jaguar ug signal nga ‘nakaanhi ako dinhi’ mao ang pagbilin ug mga timaang mga baho ug mga hugaw. Si Dr. Alan Rabinowitz bag-o pa nga nakahuman sa duha-ka-tuig nga pagtuon sa mga jaguar. Gisultihan niya ako nga ang usa ka jaguar mamutang ug marka sa usa ka lugar nga mokobre gikan sa 40 ngadto 100 ka kuwadrado ka kilometro sa baga nga lasang. Dili ikahibulong nga ang mga eksplorador igong nakapasiplat lamang sa kinabuhi sa jaguar! Apan kon tiponon namo kining tanang mga nakit-an, usa ka makawiwiling larawan ang motungha. Tan-awa ang pagbukhad niini.

Ang Pagtan-aw sa Kalibotan sa mga Jaguar

Nagsingabot na ang gabii. Gilibotan kami sa hinagonghong sa mga tingog sa mga insekto, ang pagliroglirog sa mga langgam, ug ang pagpiliik sa mga unggoy. Apan, pamati! Ang mahulgaon, basag nga mga pagngulob misuot sa mga kahoy. Dayon ang makapanglimbawot nga kahilom. Ang nanalagang mga hayop ug ang alingising nga mga langgam sa yuta nagkapagkapag. Karon adunay laing halawom nga mga pagngulob, nga sama ka makalilisang sa pagngulob sa liyon! Usa ka dako laki nga jaguar mitungha.

Mao kini ang iyang gingharian​—suba sa lasang ug sa mga kalamakan. Taliwala sa tanang dagkong mga iring, ang jaguar haruhay kaayo diha sa tubig. Sa pagkamatuod, kini nagkinahanglag tubig alang sa kalingawan ug negosyo​—negosyo sa pangisda. Siya moadto sa iyang lugar nga pangisdaan diha sa suba. Siya alistong mamugsay sa hapit tul-id kaayo nga linya, samtang ginapaibabaw ang iyang ulo, bukobuko, ug tumoy sa iyang ikog sa tubig. “Ang mga jaguar maayo kaayong molangoy,” matud pa sa giingon kanako sa eksplorador sa lasang nga si Heinz Heyde. “Kusog kaayo silang molangoy nga makahimo silag dagkong mga balod. Nakakita ako kanila nga mitabok sa dagkong mga busay!”

Inig-abot sa jaguar sa pikas nga tampi, siya mokatkat ug iwisik-wisik ang tubig sa iyang lawas. Siya mohupo diha sa kahoy nga nagbitay sa suba, nagpunting sa iyang mga mata sa ibabaw sa tubig ingon nga daw gusto niyang tidlomon ang giladmon sa ubos. Unya, uban sa samag kilat nga gikusgon, ang iyang hait nga mga kuyamas nagsikpaw sa iyang silikon nga biktima.

“Sa bulanon nga gabii,” nahinumdom si Gn. Heyde, “nakakita ako ug usa ka jaguar nga naglambos ug usa ka metros nga anjoemaras [usa ka isda] nga kusog kaayo nga tungod niini milupad kini sa hangin ug nahagsa sa 5 ka metros sa likod sa iring. Kusgan kaayo ang mga jaguar!” Ang biologong si Pieter Teunissen, nga nakakita usab ug mga jaguar sa kalasanon, nag-ingon: “Akong nakita kas-a gikan sa marka sa pagguyod diha sa baybayon nga nakaitsa ang jaguar ug usa ka dakong aitkantie [leatherback nga bao] nga 4 ka metros ngadto sa hangin.”

Ang jaguar dili lamang kusgan kondili daghan usab ug nahibal-an. Kini maoy usa ka mangangayam sa tulo ka palibot, haniti diha sa tubig, sa mamala, ug sa mga kahoy. Samtang nagalangoy ug nagakatkat ug kahoy, ang mga kuyamoy niini naghatag lig-on nga panimbang, sama sa may suyak nga mga sapatos sa mga tigkatkat ug bukid. Diha sa mamala kini makatangtang sa mga kuyamoy niini ug makalihok nga morag naglakaw diha sa makapahinay sa kasikas nga mga medyas​—dagkong mga tiil alang sa pagpangukoy.

Apan ang mangangayam nagkinahanglan usab ug pailob, kusog, ug panempo. Dili ikahibulong nga nagkinahanglag duha ka tuig sa pagbansay sa inahan sa dili ba mabuhi sa ilang kaugalingon ang mga nati nga jaguar! Human sa unom ka bulan ang mga nati magsunodsunod sa ilang inahan. Apan, sila magpabilin diha sa tago sa baga nga tabon samtang ang inahan nanggukod sa biktima.

Sa mainampingon, siya molihok diha sa daplin sa suba hangtod nga siya makaalinggat ug grupo sa capybaras, ang labing dakong ilaga sa kalibotan. Pinaagi sa maayong panempo nga mga lihok siya moabante, unya mohunong, ipunting ang mga mata diha sa pangasoon. Walay lihok ang iyang tibuok lawas, ang tumoy lang sa ikog ang naglihok. Apan nakamatikod sa iyang presensiya, ang capybaras milukso sa tubig. Ang kaparotan, hinunoa, talagsa ra sa jaguar. Sa pagkamatuod, ang iring kanunayng makadakop nga tungod niana ang capybaras naanggaan nga “adlaw-adlawng kalan-on sa jaguar.”

Unsa ang laing mga pagkaon? Daghan. Gikan sa gagmay nga agoutis ngadto sa dagkong tapir. Bisan ang mga porcupine, mga bao, ug mga caiman nameligro. Usahay, ang iring motan-aw saylo pa sa lasang ngadto sa mga pastohan. “Sa miaging adlaw usa ka baka ug nati giatake sa jaguar,” nag-ingon ang beterinaryong Ronnie Kranenburg. “Kana nahitabo sa pila lang ka kilometros gawas sa lungsod.” Apan kini nga mga pag-atake kasagaran nalangkit sa tigulang nga nga jaguar nga gipalagpot sa batan-ong mga kaatbang o mga hayop nga nag-antos gikan sa mga samad sa bala sa shotgun.

Komosta ang bahin sa mga jaguar nga moatake ug tawo? “Dili, tingali talagsa ra kana,” miingon ang doktor sa hayop. Miuyon ang biologong si Teunissen. Siya nakahinumdom nga naglakaw diha sa baybayon sa usa ka gabii samtang mitabang sa proyekto sa pagdukiduki sa bao sa dagat. Sa dihang siya mibalik, nakita pinaagi sa iyang plaslayt ang mga marka sa kuyamas sa jaguar nga milama sa ibabaw sa iyang mga tunob. Gisunod siya sa iring! Imbes moatake, ang iring nawala sa dihang miatras ang biologo.

“Sila moatake ug mga bao,” miingon si Gn. Teunissen, “busa kon mangalot ako ug mga itlog sa bao sa gabii, maghigwaos usahay ako. Ang tingog sa nangatumpag nga balas samag tingog sa usa ka bao nga nangalot. Ang akong mahimo lang,” siya mipadayon, “mao ang pagpaliyoliyo sa siga sa akong plaslayt panalagsa, naglaom nga mahibalo ang mga jaguar nga dili moabot ang mga bao nga magdalag mga plaslayt.”

Kontrabandong Negosyo

Apan komosta ang paghulga sa tawo ngadto sa mga jaguar? Si Jacques Berney mao ang deputadong kalihim-heneral sa Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, ang organisasyon nga nagapaningkamot sa pagkontrolar sa negosyo sa kaihalasan. Gisultihan niya ako nga ang mga jaguar nameligro nga mapuo. Busa ang komersiyal nga negosyo sa mga jaguar gidili.

Sumala pa sa Focus, ang basahon sa World Wildlife Fund (U.S.), ang ilegal nga pagpangayam, hinunoa, maoy malamboon gihapon nga negosyo. Ang rason? Ang dakong panginahanglag fur coats sa iring nga kabang! Ang mga mangangayam maglibodlibod sa lasang sa Amazon sa gabii, butaan ang mga jaguar pinaagi sa siga kaayong mga plaslayt, ug unya posilon ang nakurat nga mga hayop sa ulo.

Sa pila ka oras, mitaho ang Focus, paughon ang panit sa jaguar diha sa paugahanan. Sa dili madugay kini ipayuhot tabok sa utlanan, nga gisulod diha sa crate nga gimarkahan ug “Kape,” ug ipadala ngadto sa Uropa. Ang ubang mga awtoridad nagbanabana nga mga 6,000 ka jaguar ang ginapatay ug gihimo niining paagiha matag tuig.

Kasamtangan, hinunoa, gitagamtam sa Suriname ang relatibong pagkaabunda niining halangdong mga hayop. Ug manghinaot lang kita nga kini magpabilin nianang paagiha. Kay kon dili, moabot ra ang adlaw nga dili na unya makita ang maikyasong iring.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 25]

H. Armstrong Roberts