Tawhanong Pagmando Gitimbang

Bahin 4—“Kaming mga Lungsoranon”

Demokrasiya: Kagamhanan pinaagi sa mga tawo, nga gidumalang direkta o pinaagi sa piniling mga hawas.

“KAMING MGA LUNGSORANON sa Tinipong Bansa . . . nagsugo ug naglig-on niini nga Konstitusyon.” Kining pangbukas nga mga pulong sa pasiuna sa Konstitusyon sa U.S. maoy tukma, sanglit maoy katuyoan sa mga amahan sa nasod nga mahimong demokrasiya ang Tinipong Bansa. Ang pulong nga Grego ug sinugdan, nga “demokrasiya” nagkahulogang “pagmando sa katawhan,” o sama sa pagbatbat niana ni Abraham Lincoln, ang ika-16 nga presidente sa Tinipong Bansa niana: “kagamhanan sa mga tawo, pinaagi sa mga tawo, alang sa mga tawo.”

Ang karaang Gresya, nga kasagarang gitawag nga duyan sa demokrasiya, nagpasigarbo nga ang demokrasiya ginapraktis sa mga siyudad-estado niini, ilabina sa Atenas, nga balik pa sa ikalimang siglo W.K.P. Apan ang demokrasiya niadto dili sama sa demokrasiya karon. Una sa tanan, ang Gregong mga lungsoranon direktang nalangkit sa paagi sa pagmando. Ang tanang lalaking lungsoranon sakop sa usa ka asembliya nga magtigom sa tibuok tuig aron hisgotan ang presenteng mga suliran. Pinaagi sa yanong pagbuto sa mayoriya, ang asembliya maoy motino sa politika sa siyudad-estado, o polis.

Ang kababayen-an, mga ulipon, ug mga molupyong langyaw, hinunoa, wala iapil aron sa pagtagamtam sa politikanhong mga katungod. Busa, ang demokrasiya sa Atenas maoy usa ka aristokratikong porma sa demokrasiya alang sa pribilehiyadong pipila. Katunga ngadto sa upat sa ikalimang bahin sa populasyon tingali walay tingog sa politikanhong mga butang.

Bisan pa niana, kini nga kahikayan wala magpasiugda ug kagawasan sa pagsulti, sanglit ang mga lungsoranon nga makabotar gihatagan ug katungod sa pagpahayag sa ilang mga opinyon sa dili pa himoon ang mga desisyon. Ang politikanhong katungdanan maoy bukas sa tanang lalaking lungsoranon, dili kinutohan sa pipila ka pinili. Ang sistema sa pagmando gilaraw aron mapugngan ang pag-abuso sa politikal nga gahom diha sa mga indibiduwal o sa mga grupo.

“Ang mga taga Atenas mismo mapasigarbohon sa ilang demokrasiya,” matud pa sa manalaysay nga si D. B Heater. “Sila nagtuo nga kadto maoy mas duol kay sa kapiliang monarkiya o aristokrasiya sa kabug-osan ug sa hingpit nga kinabuhi.” Ang demokrasiya sa dayag maayo ug sinugdanan.

Natuboan na sa Demokrasiya ang Duyan Niini

Gawas nianang ginapraktis sa gamay nga sukod diha sa New England, U.S.A., ang mga tigom sa lungsod ug sa limitado nga sukod diha sa pila ka seksiyon sa Switzerland, direkta, o lunlon, ang demokrasiya wala na maglungtad. Kon palandongon ang bug-os nga gidak-on sa modernong mga estado ug ang ilang milyon-milyong mga lungsoranon, ang pagmando niining paagiha sa teknikal nga pagkasulti imposible. Gawas pa, pila ba ka lungsoranon niining okupado kaayong kalibotan karon ang dunay panahon sa paggugol ug mga oras sa pakigdebati sa politika?

Ang demokrasiya mitubo ngadto sa usa ka kontrobersiyal nga hamtong​—usa nga adunay daghang mga nawong. Ang magasing Time mibatbat: “Imposible ang pagbahin sa kalibotan ngadto sa tin-aw demokratikanhon ug dili-demokratikanhong mga bloke. Sulod sa gitawag nga mga demokrasiya, adunay mga ang-ang sa indibiduwal nga mga kagawasan, pluralismo ug tawhanong mga katungod, sama nga adunay nagkalainlaing sukod sa pagpiog sulod sa mga pagmando sa diktador.” Bisan pa, ang kadaghanang mga tawo maglaom nga makakaplag ug pila ka paninugdang mga butang ilalom sa demokratikong mga kagamhanan, mga butang sama sa personal nga kagawasan, pagkamanagsama, pagtahod sa tawhanong mga katungod, ug hustisya pinaagi sa balaod.

Ang direktang demokrasiya sa kagahapon nahimong hawas sa demokrasiya karong adlawa. Ang lehislatibong mga lawas, kon unicameral man, sa ato pa, adunay usa ka gabinete, o bicameral, dunay duha ka gabinete, gilangkoban sa mga indidbuwal nga gipili sa mga tawo​—o tinudlo​—sa paghawas kanila ug sa paghimog mga balaod, nga ginaingong alang sa ilang kaayohan.

Kini nga kiling sa hawasnong demokrasiya nagsugod sa Edad Media. Sa pagka ika-17 ug ika-18 nga siglo, ang ika-13ng siglo nga mga institusyon, sama sa Magna Charta ug ang Parliamento sa Inglaterra, apil sa politikanhong mga teoriya bahin sa pagkamanagsama sa mga tawo, kinaiyanhong mga katungod, ug soberanidad sa mga tawo, dugang nga nahimong makahuloganon.

Sa ikaduhang katunga sa ika-18 nga siglo, ang terminong “demokrasiya” gigamit sa katibuk-an, ugaling gilantaw nga may pagduhaduha. Ang The Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Bisan ang mga awtor sa Konstitusyon sa Tinipong Bansa sa 1787 daw wala mouyon sa paglangkit sa mga tawo sa katibuk-an diha sa politikanhon nga paagi. Ang usa kanila, si Elbridge Gerry, nagtawag sa demokrasiya nga mao ‘ang labing mangil-ad sa tanang mga kadaotan sa politika.’” Busa, ang mga tawong sama sa usa ka Ingles nga si John Locke nagpadayon sa pagpangatarongan nga ang kagamhanan nahasandig sa pag-uyon sa katawhan, kansang kinaiyanhong mga katungod balaanon uyamot.

Mga Republika

Daghang mga demokrasiya maoy mga republika, sa ato pa mga kagamhanan nga adunay hepe sa estado gawas sa usa ka monarka, nga karon kasagaran usa ka presidente. Ang usa sa labing unang mga republika sa kalibotan mao ang karaang Roma, bisan tuod ang demokrasiya niini sa pagkamatuod limitado. Bisan pa, ang may pagkademokratiko nga republika milungtad ug kapin sa 400 ka tuig sa wala pa mahimong usa ka monarkiya ug Romanong Imperyo.

Ang mga republika sa pagkakaron mao ang labing komung matang sa kagamhanan. Tali sa 219 ka kagamhanan ug internasyonal nga mga organisasyon nga nalista diha sa 1989 nga reperensiyang basahon, 127 ang nalista ingong mga republika, bisan tuod dili ang tanan maoy hawasnong mga demokrasiya. Sa pagkamatuod, ang sukod sa kagamhananong mga porma sa mga republika dako.

Ang ubang mga republika maoy inusa nga mga sistema, sa ato pa, gimandoan sa usa ka lig-ong sentral nga kagamhanan. Ang uban maoy pederal nga mga sistema, nga nagkahulogan nga adunay usa ka dibisyon sa pagmando taliwala sa duha ka hut-ong sa kagamhanan. Sumala sa gipaila sa ngalan, ang Tinipong Bansa sa Amerika aduna niining ulahi nga matang sa sistema nga nailhang pederalismo. Ang nasodnong kagamhanan ang nagaatiman sa intereses sa nasod sa katibuk-an, samtang ang estadong mga kagamhanan nagaatiman sa lokal nga mga panginahanglan. Sulod niining halapad nga mga termino, siyempre, adunay daghang mga panaglainlain.

Ang ubang mga republika maghimog libreng mga eleksiyon. Ang ilang mga lungsoranon tanyagan usab ug daghang politikal nga mga partido ug ang mga kandidato nga pagapilion. Ang ubang mga republika nagalantaw sa libreng mga eleksiyon nga dili-kinahanglan, nangatarongan nga ang demokratikanhong kabubut-on sa mga tawo mao ang tumanon sa bisan unsang paagi, sama sa pagpauswag sa tiningob nga pagpanag-iya ingong paagi sa produksiyon. Ang karaang Gresya nagsilbi usab nga panig-ingnan, sanglit ang libreng eleksiyon wala pa maila usab didto. Ang mga administrador ginapili pinaagi sa ripa ug kasagaran gitugotan sa pag-alagad sa usa lamang o duha sa tagsa-ka-tuig nga mga tagal. Si Aristotle nagbatok sa eleksiyon, nag-ingon nga sila nagpailaila sa aristokratikong elemento sa pagpili sa “labing maayong mga tawo.” Ang demokrasiya, hinunoa, ginaingon nga usa ka kagamhanan sa tanang mga tawo, dili lamang sa “labing maayo.”

Labing Maayo Lamang Kon Itandi?

Bisan diha sa karaang Atenas, ang demokratiko nga pagmando maoy kontrobersiyal. Si Plato maduhaduhaon. Ang demokratiko nga pagmando gilantaw nga maluya tungod kay kini anaa sa mga kamot sa ignoranteng mga indibiduwal nga daling madala sa emosyonal nga mga pulong sa mga tawo nga tingali mga manggugubot. Si Socrates nag-ingon nga ang demokrasiya maoy pagmando sa panon sa mga tawong manggugubot. Ug si Aristotle, ang ikatulo niining tulo ka iladong Gregong mga pilosopo sa karaan, nangatarongan, matud pa sa librong A History of Political Theory, nga “kon mas magkademokratiko ang demokrasiya, labi pang mokiling kini nga pagamandoan sa mga tawong manggugubot, . . . nga mahimo[ng] pangharihari.”

Laing mga tingog nagpatugbaw sa samang mga pagduhaduha. Si Jawaharlal Nehru, nga kanhing primero ministro sa India, nagtawag sa demokrasiya nga maayo, apan unya midugang sa tukmang mga pulong: “Gisulti ko kini tungod kay ang ubang mga sistema mas grabe pa.” Ug si William Ralph Inge, Ingles nga obispo ug magsusulat, kas-a misulat: “Ang demokrasiya maoy usa ka porma sa kagamhanan nga makataronganong mapanalipdan, dili ingong maayo, kondili ingong dili kaayo daotan kay sa uban.”

Ang demokrasiya adunay daghang kahuyangan. Una, aron kini molampos, ang mga indibiduwal kinahanglang andam sa pagbutang pag-una sa kaayohan sa mayoriya kay sa ilang kaugalingong intereses. Kini mahimong magkahulogan sa pagpaluyo sa mga paagi sa pagbuhis o ubang mga balaod nga sa personal dili-madawat apan gikinahanglan alang sa ikaayo sa nasod sa katibuk-an. Ang maong dili-mahakugon nga interes lisod makita, bisan diha sa demokratiko “Kristohanong” mga nasod.

Laing kahuyangan ang namatikdan ni Plato. Sumala sa A History of Political Theory, iyang giatake “ang pagkawalay alamag ug pagkakulang sa katakos sa mga politiko, nga maoy linain nga tunglo sa mga demokrasiya.” Daghang propesyonal nga mga politiko nagbasol sa kalisod sa pagkaplag ug may katakos ug may abilidad nga mga tawo sa pag-alagad sa kagamhanan. Bisan ang napiling mga opisyal maoy mga bag-ohan sa politika. Ug sa panahon sa telebisyon, ang maayong panagway sa kandidato o kaambong makadani kaniyag mga butos kay sa iyang mga abilidad sa pagmando.

Laing dayag nga disbentaha sa mga demokrasiya mao nga sila hinay nga molihok. Ang diktador mosulti, ug ang mga butang mahimo dayon! Ang kauswagan diha sa demokrasiya mohinay tungod sa walay kataposang mga debate. Sa pagkamatuod, ang bug-os nga paghisgot sa kontrobersiyal nga mga isyu dunay tino nga mga bentaha. Bisan pa, si Clement Attlee, kanhi primero ministro sa Britanya, kas-a miingon: “Ang demokrasiya nagkahulogang kagamhanan sa panaghisgot apan epektibo lamang kon ikaw makapahunong sa mga tawo sa pagsulti.”

Bisan natapos na ang panagsulti, kon asa kutob ang mga desisyon himoon nga tinuod nga mohawas nianang gikinahanglan sa “mga tawo” lantugionon pa. Ang mga hawas ba nagalaban sa mga pagtuo sa mayoridad sa ilang mga elektor o, kasagaran, sa ilang kaugalingon? O sila ba mouyon dayon sa opisyal nga polisa sa ilang partido?

Ang demokratikanhong prinsipyo sa pagbaton ug usa ka sistema sa pagsanta ug pagkontrolar aron masumpo ang korapsiyon giisip nga maayong ideya apan talagsa nga epektibo. Sa 1989 ang magasing Time naghisgot ug “pagkadunot sa kagamhanan sa tanang hut-ong,” nagtawag sa usa ka pangunang demokratikanhong kagamhanan nga “usa ka namurot, dili-episyente, walay nahimong higante.” Ang tsirman sa usa ka task force nga natukod sa tunga-tunga sa katuigan sa 1980 aron sa pag-imbestigar sa pag-usik-usik sa laing kagamhanan nanghinugon: “Ang Kagamhanan makalilisang nga gipalakaw.”

Alang niini ug sa daghan pang mga katarongan, ang mga demokrasiya dili matawag nga tilinguhaong mga kagamhanan. Ang dayag nga kamatuoran, sumala sa gipunting ni John Dryden, ang ika-17ng siglo nga Ingles nga magbabalak, mao nga “ang kadaghanan ug ang pipila sama nga masayop ug grabe.” Si Henry Miller, ang Amerikanong magsusulat, prangka, apan tukma, sa dihang siya miingon: “Ang buta nagatultol sa buta. Mao kini ang demokratikanhong paagi.”

Ngadto sa Lubnganan Niini?

Ang demokratikanhong pagmando nakakab-ot ug mas dako nga pagdawat niining sigloha sukad masukad. Ang dili pa dugay nga politikal nga mga kagubot sa Sidlakang Uropa nagpakita niini. Bisan pa niana, “ang liberal nga demokrasiya karon nameligro kaayo sa kalibotan,” misulat ang magsusulat nga si James Reston sa pila ka tuig nga milabay. Si Daniel Moynihan nagpasidaan nga ang “liberal nga demokrasiya dili maoy usa ka labaw nga ideolohiya,” ug nga ang “mga demokrasiya daw nagakawala.” Ang Britanikong manalaysay Alexander Tyler miingon nga ang demokratikanhong kagamhanan dili molungtad sa walay kataposan tungod kay kini “mahugno kanunay kon bahin sa haluag nga polisa sa panalapi.” Sa pagkamatuod, ang iyang hunahuna maoy kontrobersiyal.

Busa, ang demokrasiya maoy dayag nga sumpay sa kiling nga nagsugod sa Eden, sa dihang ang mga tawo midesider sa pagbuhat sa mga butang sa ilang paagi, dili sa paagi sa Diyos. Kini mao ang kinaultima sa tawhanong pagmando, sanglit kini nagaabot sa pagdawat sa tanan, sa labing menos sa teoriya, diha sa paagi sa pagmando. Apan ang Latin nga panultihong Vox populi, vox Dei, “ang tingog sa mga tawo mao ang tingog sa Diyos,” dili tinuod. Busa, kadtong nagalaban sa demokratikanhon tawhanong pagmando kinahanglang andam sa pakig-ambit sa tulobagon sa mga buhat niini.​—Itandi ang 1 Timoteo 5:22.

Kining kamatuorana dugang nga nagkaseryoso sukad sa 1914. Nianang hinungdanong tuig, ang balaang pagmando misugod sa paglihok sa tagsaong paagi. Ang Mesiyanikong Gingharian sa Diyos karon nagbarog sa pagkuha sa bug-os nga pagmando sa mga kalihokan sa kalibotan. Ang tanang matang sa tawhanong pagmando​—apil ang demokratikanhong mga porma​—ginatimbang na sa mga timbangan. Kon diin kutob nga kita sa indibiduwal nagalaban kanila, kita ginatimbang duyog kanila.​—Daniel 2:44; Pinadayag 19:11-21.

[Kahon sa panid 12]

“Dili iya sa tawo nga nagalakaw aron sa pagtultol sa iyang mga lakang.”​—Jeremias 10:23

[Kahon sa panid 14]

“Adunay usa ka dalan nga daw matarong sa usa ka tawo, apan ang kataposan niana mao ang mga dalan nga motultol sa kamatayon.”​—Proverbio 14:12, “The New International Version”

[Hulagway sa panid 13]

Kadtong nagalaban sa demokratikanhon tawhanong pagmando kinahanglang andam sa pakig-ambit sa tulobagon sa mga buhat niini

[Picture Credit Line sa panid 11]

Hulagway sa U.S. National Archives