Pagpaniid sa Kalibotan
MAKAKURAT NGA MGA KAIHAPAN
“Ang kalibotan karong adlawa adunay 157 ka bilyonaryo, tingali 2 ka milyong mga milyonaryo, ug 100 ka milyong walay mga puloy-anan,” misulat si Alan Durning, senyor nga tigdukiduki sa magasing World Watch. “Kini adunay tunga sa bilyong [500,000,000] sobra-sobra ang kaon, ug may parehas nga gidaghanon sa gamay ra ug makaon nga igong mabuhi. . . . Ang panagkasama sa pag-apod-apod sa kinitaan mas grabe karong adlawa kay sa bisan unsang panahon sukad nga may gitipigang mga rekord. Ang labing sapiang mga tawong bilyonaryo nagakunsomo sa labing menos 20 ka pilo sa mga butang ug sa mga serbisyo nga makunsomo sa labing kabos nga binilyon. . . . Kitang mga tawo nagagastog $200 sa usa ka tuig alang sa matag usa ka lalaki, babaye ug bata diha sa mga gamit sa gubat, apan daw dili nato makita ang $1 nga kantidad alang sa matag usa kanato aron maluwas ang 14 ka milyong batang nangamatay matag tuig gikan sa simpleng sakit sama sa kalibang.” Sumala sa pagbanabana sa Worldwatch Institute, mga 1.2 ka bilyong tawo ang nabuhi sa tumang kakabos—23.4 porsiento sa total nga populasyon sa kalibotan.
“LABING MAAYONG PANAHON ALANG SA MGA KAWATAN”
“Ang labing maayong panahon alang sa mga kawatan, mga tiglungkab, mga negosyante sa droga, ug ubang mga mamumuhat ug daotan,” sa paghimo sa ilang ilegal nga mga buhat sa Atticano nga distrito sa Gresya “mao ang mga oras sa hapon sa Dominggo,” nag-ingon ang mantalaang Elefterotypia sa Atenas. Ngano? Tungod kay duolan sa 3,800 ka polis ug 500 ka opisyal itudlo sa maong panahon aron sa pagpatunhay sa “mga paagi sa kahusay ug seguridad” diha sa mga dula nga soker ug sa ubang mga bangga sa dula. Ug kon maatol nga Dominggo ang bangga sa “Derby,” ang puwersa dugangan ug 700 ka polis ug 100 ka opisyal. Ang mantalaan midugang: “Ang presensiya sa mga ahente sa polis diha sa matag bangga sa dula mas gikinahanglan kay sa presensiya sa mga magdudula.”
GIPAATRAS ANG ORASAN
Sulod sa 43 ka tuig ang “Orasan sa Kalaglagan” sa Bulletin of the Atomic Scientists nagpakita sa kahimtang sa internasyonal nga kasegurohan maylabot sa nukleyar nga gubat. “Ang hulga sa nukleyar nga gubat sa kalibotan nga misilaob sa Uropa mikunhod ug dako,” matud pa sa magasin sa Abril. “Bisan tuod ang mga kalamposan dili garantiya, mao kini ang labing dakong higayon sa upat ka dekada sa pagmugnag luwas, malig-ong kalibotan. Ingong pagsanong, among gipaatras ang kamot sa orasang Bulletin sa upat ka minutos, nga ang oras karon maoy menos diyes minutos para alas dose.” Apan, dili kini ang labing layo nga pagpaatras sa kamot sa orasan. Sa 1963 ug 1972, ang mga kamot gipaatras sa 12 minutos para alas dose sa dihang gipirmahan ang mga kasabotan tali sa Tinipong Bansa ug sa Unyong Sobyet, bisag nagpadayon ang Bugnaw nga Gubat. “Ang panagbangi bugnaw lamang sa pagkaagi nga wala mahitabo ang Gubat sa Kalibotan III,” matud pa sa Bulletin. “Sulod sa nangaging 45 ka tuig labing menos 125 ka gubat ang gisangka, kapin sa 20 milyones ka tawo ang nangamatay.”
MGA BIKTIMA SA BOMBANG-A
Pila gayod ang nangamatay ingong resulta sa mga bombang atomika nga gihulog sa Hiroshima ug Nagasaki sa 1945? Sumala sa usa ka surbi dili pa dugay nga gipagawas sa Health and Welfare Ministry sa Hapon, 295,956 ka kamatayon ang gipahinabo sa maong bomba hangtod sa 1988. Tali niini, 25,375 ka tawo sa Hiroshima ug 13,298 sa Nagasaki ang giingong namatay sa adlaw sa pagbomba; ang nabilin nangamatay na, ug daghan ang nangamatay sa pipila ka adlaw human sa pagbomba, tungod sa sakit nga gipahinabo sa radyasyon. Gisaway sa mga paryenti sa nangamatay ang gobyerno tungod sa paghulat ug dugay sa paghimo sa surbi. Dugang pa, “Kini sa tinuod wala makiglabot sa tanang bahin sa mga pagbomba o sa total nga gidaghanon sa nangamatay ingong resulta kanila,” matud pa ni Yoshio Saito, bise sekretaryo-heneral sa Confederation sa A- ug H-Bomb Sufferers Organizations.
TAGSAONG BAG-ONG ESTADO
Sa Lunes, Abril 23, 1990, ang Namibia gidawat sa Hiniusang Kanasoran ingong ika-160 nga membrong estado. Ang bag-ong estado, nga nakabaton sa iyang independensiya gikan sa Habagatang Aprika sa Marso 21, 1990, maoy tagsaon sa daghang paagi. Una, mas dako kini kay sa Pakistan, apan may populasyong kubos sa dos milyones. Ang Greenland ug Mongolia lamang mao ang mas dako kay sa Namibia ug menos ang gidaghanon sa populasyon. Ang Namibia tagsaon usab tungod sa nagkalainlaing mga pinulongan nga gisulti sa gamay nga populasyon niini, ang kadaghanan sa pinulongan naila tungod sa ilang tagsaon naglinagitik nga tingog niini. “Hilabihan kaayo ka daghan ang lumad nga mga pinulongan ug sinultihang Aprikano nga pagasubayon,” nag-ingon ang brosyur sa Namibia alang sa turista. Bisan pa, ang opisyal nga pinulongan mao ang Ingles.
“MGA BATA” NGA HARINA
Diha sa lahi nga paagi sa pagtudlo sa iyang mga estudyante ug responsabilidad ug mga kamatuoran sa pagkaginikanan, ang magtutudlo sa hayskol sa San Francisco naghatag sa matag usa ka estudyante ug duha ug tunga ka kilong sako sa harina ingong bata. “Kinahanglan imong atimanon ang imong anak nga samag tinuod sulod sa bayente-kuwatro oras nga adlaw alang sa sunod nga tulo ka semana,” iyang gisultihan sila. Kini nag-apil sa pag-ilis sa sako sa mga senina sa bata, apil ang pag-ilis sa lampin, habol, ug bibiron, ug sa pagkugos niini ug atimanon kini sa mahigugmaon ug ampingan sa tanang panahon. Kon ang mga estudyante mapalayo gikan sa ilang mga anak, kinahanglang mangita silag mga yaya. Kon mawala ang bata o mabungkag, hatagan ang mga estudyante ug mas bug-at nga bata—lima ka kilong sako sa harina. Nakat-onan dayon sa mga estudyante nga ang pagbaton ug anak makaapekto sa ilang mga kinabuhi, ug ang tunghaan gamayg gidaghanon sa mga tin-edyer nga nagsabak. Miingon ang usa ka estudyante: “Sako lamang kadto sa harina nga dili mohilak o mosinggit, nga dili kinahanglang pakan-on o pakatulogon, ug sa gihapon wala ako makahulat sa pagdispatsar niadto.”
USA KA MONUMENTO SA PAGPAGARBO
Kini maoy tulo ka pilo sa gidak-on sa palasyo sa Versailles, 12 ka andana nga gihabugon, dunay kapin sa 360,000 ka metro kuwadradong luna sa andana, gidayandayanan sa ikaduhang labing dakong aranyas sa Uropa nga dunay 980 ka suga, ug may salipdanan batok sa bomba nga 90 ka metros sa ilalom sa yuta. Kini mao ang “makita dayong monumento sa Romania sa paghingapin ni Gn. Ceaucescu, nga nagmando sa nasod sulod sa 24, ka tuig,” nagkanayon ang The Wall Street Journal, ug ang “usa sa daghang mga sakit sa ulo nga [iyang] gibilin sa iyang katawhan.” Ang palasyo gitukod sa mga 800,000 ka trabahante nga kapin sa napulo ka tuig sa kantidad nga kapin sa $1,000,000,000. Ang ikaupat ka bahin sa daang Bucharest gisunog aron lang katagan-an ug lugar ang dakong dalan nga gisugo ni Ceausescu nga tukoron sa gawas sa pangunang entrada—2 ka metros nga mas lapad kay sa Champ Élysées. Karon walay nahibalo kon unsaon kini. “Kadtong tanan maoy Paraoniko nga damgo,” matud pa sa propesor sa history sa Bucharest nga si Stefan Andreescu.
UTANG SA T.B.
Sa Abril 1990, ang nasodnong utang sa Tinipong Bansa miabot sa $3 trilyones (3 nga may 12 ka sero) sa unang higayon, mitaho ang Treasury Department sa T.B. Ang unang trilyon naabot sa 1981. Ang bag-ong lebel sa utang, kon iapod-apod sa populasyon, mototal ug $12,000 alang sa matag usa ka lalaki, babaye, ug bata. Ingnon ta nga dili na dugangan pa ang utang ug dili modako ang interes, kon pakubsan ang nasodnong utang sa gikusgong $1,000 sa usa ka segundo, nga walay-hunong, kini moabot ug mga usa ka gatos ka tuig.
MUSEO SA BASURA
Samtang ginapasiugda sa mga museo ang ateyistikong mga tema, usa ka museo ang gibuksan sa estado sa New Jersey, T.B.A., nga basura ang gipasiugda. Ang bag-ong museo naghatag sa mga bisita ug pagbati kon sama sa unsa ang pagkahimong anaa sa sulod sa basurahan, uban sa mga pasundayag sa linabayng mga butang nga nagpasad sa salog, sa bungbong, ug sa kisame. Ang tanang butang maoy gikan sa mga basurahan, ang kalainan lang kay walay usa niini nga baho. Ang biodegradability (makadaot sa palibot) nga pasundayag nagatabang sa mga tumatan-aw kon unsay mahitabo sa basura sa molabay ang katuigan. Samtang ang produkto ug kardbord nga mga kahon mangadunot sa 100 ka tuig, ang plastik nga mga gamit ug mga botelya sa ilimnon magpabilin. Ang ubang pasundayag nagpasiugda sa konserbasyon ug pagresiklo pag-usab. Gilaomang ang museo ilabinang mopahimo sa mga batan-on sa pagmatikod sa nagdakong suliran sa paghipos sa basura sa kalibotan.
HINUNGDAN SA PAGKONTROLAR SA TIMBANG
Dili lamang kon unsay kaonon sa tawo kondili kon pilay iyang kauban sa pagpangaon nakita karon nga usa ka hinungdan sa pagkontrolar sa timbang. Ang mga tigdukiduki sa Georgia State University, T.B.A., nakadiskobre nga kon mas daghan ang mga tawo nga magdungan ug pangaon, mas kusog nga mokaon ang matag usa ka indibiduwal. “Kini nagsugyot nga ang sosyal nga mga hinungdan naghatag gamhanang gana sa pagkaon, ug nga ang mga tawong naningkamot nga mogamay ang timbang mag-amping dihang makigsalog pangaon sa uban,” miingon ang University of California, Berkeley Wellness Letter.
LITERASIYA SA KALIBOTAN
“Usa ka bilyong [1,000,000,000] tawo sa kalibotan dili makabasa—ni makasulat sa ilang kaugalingong mga ngalan, sa dakong bahin,” nag-ingon ang magasing Asiaweek. “Ug ang literasiya wala magkahanaw, nga maoy gihunahuna sa labing edukadong tawo.” Ang India nanguna sa kalibotan uban sa 290 ka milyong tawo nga dili makabasa o makasulat, samtang nagsunod ang Tsina nga may 250 ka milyon. Diha sa daghang kanasoran, ang mga lalaki ang dako ug posibilidad nga makadawat ug edukasyon kay sa mga babaye. Ang proporsiyon sa kalibotan maoy 1 ka lalaki sa 5 nga dili makabasa, kon itandi sa 1 sa 3 alang sa mga babaye.
MAS GIPABORAN ANG MGA HAYOP
Ang mga grupo sa komunidad wala molampos sa paghangyo sa mga opisyal sa California nga nakig-away batok fruit fly sa Mediteraneo sa paghunong sa pag-ispri ug pamatay sa insekto nga Malathion diha sa daghang molupyong mga lugar, mitaho ang magasing Time. Ang opisyal miinsister nga ang pag-ispri dili makadaot sa mga tawo. Apan sa dihang ang U.S. Fish and Wildlife Service mipasidaan nga ang ispri makadaot sa 8 sentimetros nga ilaga nga aktibo sa gabii nga gitawag Stephens’ kangaroo rat, usa ka nameligrong espisye, ang mga opisyal misugot sa dili pag-ispri sa 13 kuwadrado kilometro nga diin makita ang mga ilaga. “Ang mga ilaga bililhon, ang mga tawo dili,” nag-ingon ang Time.