Pagpaniid sa Kalibotan

“Nangawala” nga Kababayen-an

“Sa mga katilingban nga nagtagad sa mga babaye nga walay pagpihig labot sa panglawas, adunay 106 ka babaye sa matag 100 ka lalaki. Kini maoy usa ka biyolohikanhong kamatuoran,” nag-ingon ang The Courier, usa ka magasin nga gipatik sa European Union. Apan ang mga pagtuon sa HK nagpunting usab sa laing kamatuoran: Sa mga nasod sa Asia sama sa Tsina, India, Republika sa Korea, ug Pakistan, adunay, sa aberids, 94 ka babaye lamang sa matag 100 ka lalaki. Ngano man? “Ang mga kauswagan sa siyensiya nagpaposible sa pagtino sa sekso sa mga bata diha sa tiyan sa sayong bulan pa sa pagsabak” ug nagpasamot sa “mga anomaliya sa babaye-lalaki nga gidaghanon sa pagpanganak,” nagbatbat ang The Courier. Sa Republika sa Korea, pananglitan, sa 1982, 94 ka batang babaye ang natawo sa matag 100 ka batang lalaki, apan sa 1989, kana nga gidaghanon mius-os sa 88 sa matag 100. Midugang ang publikasyon sa HK nga Our Planet: “Ang mga kaihapan makapakurat: 100 ka milyong babaye sa Asia ang ‘nangawala’ tungod sa pagpamatay sa mga masuso nga babaye ug paghulog sa mga batang babaye nga gisabak.”

Mga Hinagiban o Kaugmaran?

Ang usa ka gatos ka dolyar sa T.B. makapalit na ug usa ka AK-47 nga riple o igong bitamina-A nga mga kapsula aron sa pagsanta sa pagkabuta sa 3,000 ka batang usa ka tuig ang edad. Ang usa ka gatos ka milyong dolyar mahimong makapalit ug napulo ka milyong mga mina sa yuta o igong mga bakuna sa pagpanalipod sa 7.7 ka milyong bata batok sa unom ka makamatayng sakit sa pagkabata. Ang walo ka milyong dolyar makapalit ug 23 ka F-16 nga mga ayroplanong iggugubat o sa salt iodination sulod sa napulo ka tuig, nga manalipod sa 1.6 ka bilyong tawo gikan sa mga sakit tungod sa kakulang ug iodine, sama sa pagkadaot sa utok. Ang duolan sa 2.4 ka bilyong dolyar mahimong makapalit ug usa ka nukleyar nga submarino o tubig ug mga pasilidad sa sanitasyon alang sa 48 ka milyong tawo. Unsa ba ang ginauna sa kalibotan? Sumala sa The State of the World’s Children 1996, ang mga halin sa armas sa nagakaugmad nga kanasoran sa 1994 lamang mitotal ug $25.4 ka bilyon, salapi nga magasto unta diha sa mga paningkamot sa kaugmaran.

Kapeligrohan sa Tigtabok-ug-Dalan nga Moose

Nganong ang moose, usa ka matang sa dako nga osa, motabok sa dalan? Kini nga pangutana dili tiaw alang sa mga biyologo sa kaihalasan sa Newfoundland o sa lokal nga mga drayber ug sa kaliboan ka turista nga nagaagi sa mga haywey sa probinsiya. “Adunay mga 300 ka aksidente sa sakyanan nga gipahinabo sa moose sa usa ka tuig diha sa mga haywey sa Newfoundland, nga ang kadaghanan niini misangpot sa mga kamatayon sa mga drayber,” nag-ingon ang The Globe and Mail nga mantalaan. “Ang gibug-aton nga moabot ug 450 kilos [1,000 libras] nga moose makalumping sa atop sa kotse samag usa ka dakong bato, nga makapatay o makaangol.” Ang yanong pagpakunhod sa populasyon karon sa moose nga 150,000 diha sa pulo dili mosaler, nag-ingon si Shane Mahoney sa Natural Resources Department, tungod kay sa daghang dapit diin dili kaayo daghan ang moose, daghan ang mga aksidente. Sa pag-analisar sa mga kalihokan sa panon, ginalaoman sa mga siyentipiko nga makat-onan kon nganong ang moose, nga sa kinaiyanhon mahadlok sa trapiko, mohukom sa pagtabok sa dalan.

Kahimtang sa Nauru

Ang Nauru, ang kinagamyan ug labing hilit nga republika sa kalibotan, ilado niadto tungod sa tropikal nga katahom niini. Ang manlalawig nga Uropanhon nga unang nakakita niining 20 kilometros kuwadrado nga pulo sa ika-18ng siglo nagtawag niini nga Matahom nga Pulo. Apan, karon gamay na lamang nga baybayon ang kapuy-an, ug ang Nauru nahimong “ang labing gidaot sa kalikopan nga nasod sa yuta,” nag-ingon ang The New York Times. Ngano man? Tungod sa hinabwa nga pagmina. Sulod sa 90 ka tuig ang mga phosphate, nga produkto sa mga iti sa langgam sa kaliboan ka tuig ug mga mikroorganismo sa dagat, gikuha gikan sa yuta, “nga nagbilin lamang ug lungaglungagon, makalilisang samag-bulan nga dagway sa mga taluktok sa abohong apog, ang uban ingon ka habog sa 22 metros.” Ang kainit nga mialisngaw gikan sa 80 porsiyento sa isla nga namina na nakaapektar usab sa klima, nga nagpalid sa mga panganod sa ulan ug naghampak sa yuta ug hulaw. Ang kataposang deposito sa phosphate gidahom nga makuha sulod sa lima ka tuig. Daghang taga-Nauru nagtuo nga ang bugtong paagi mao ang pagbiya sa Nauru ug gamiton ang ilang bahandi sa pagpalit ug bag-ong puy-anang pulo nga ilang kabalhinan.

“Guinea-Worm Disease” Mapapha

“Human sa buti, ang guinea worm daw mao ang ikaduhang sakit sa tawo nga mapapha,” nag-ingon ang The Economist. “Ang gidaghanon sa gitahong mga kaso, nga duolan sa 900,000 sa tibuok-kalibotan sa dili pa dugay niadtong 1989, mius-os ngadto sa 163,000 sa miaging tuig ug sa kadaghanang nasod nagaus-os sa katunga kada tuig.” Ang eksepsiyon mao ang Sudan, “nga nagpakita nga ang gubat ug sakit managkauban.” Usa ka parasito nga dala sa tubig nga magsugod ingong mikroskopikong ulod, ang guinea worm napapha na sa Sentral Asia, Pakistan, ug sa daghang nasod sa Aprika. Ang mga ahensiya nakakontrolar niini pinaagi sa paggamit ug kemikal nga panglunsay sa tubig, pagtudlo sa mga tawo nga salaon ang ilang imnon nga tubig pinaagig panapton, ug pagdili sa mga naimpeksiyon niini sa pagkaligo o sa pagtamak sa tuboran sa ilimnong tubig. Sa dihang makasulod kini sa lawas, ang laki nga mga ulod mamatay human makigsanay, ug ang mga baye motubo hangtod sa mga usa ka metros ang gitas-on ayha pa inanay nga mogula sa daghang semana gikan sa masakit nga mga hubaghubag sa bitiis sa biktima, usahay magpabakol ug magdaot sa kaunoran.

Orasan sa Kalaglagan Miabante

Ang bantogang orasan sa kalaglagan sa hapin sa The Bulletin of the Atomic Scientists sa dili pa dugay gipaabante ang tudlo niini nga tulo ka minutos nga mas duol sa tungang-gabii. Ang orasan mahulagwayong nagpabanaag kon unsa ka duol ang kalibotan sa usa ka nukleyar nga gubat. Sukad sa pagsugod niini niadtong 1947, ang orasan giyawehan sa 16 na ka beses sa pagsanong sa nagkausab nga mga kalihokan sa kalibotan. Ang kinaduolan niini sukad ngadto sa nukleyar nga tungang-gabii​—dos minutos​—maoy niadtong 1953 human sa unang pagbuto sa bombang hidrohena sa Tinipong Bansa. Ang ulahing pagyawe maoy niadtong 1991 sa dihang kini gipaatras ngadto sa 17 minutos sa dili pa ang tungang-gabii tungod sa tapos-Bugnaw nga Gubat nga pagkamalaomon. Ang pagpaabante sa orasan ngadto sa 14 minutos nagbanaag sa nag-uswag nga kabalaka bahin sa nagtubong tensiyon sa kalibotan, sa kawalay kasegurohan sa pagdaghan sa nukleyar, ug sa hulga sa nukleyar nga terorismo. “Ang kalibotan usa ka peligroso gihapon kaayong dapit,” nag-ingon si Leonard Rieser, tsirman sa The Bulletin.

Mga Bag-ong Natawong Bata Giabandonar

Sa Italya ang usa ka inahan legal nga makadumili sa pagdawat sa iyang bag-ong natawong bata, nga magtugyan sa responsabilidad sa pagpangitag magtiayon nga andam sa pagsagop niana ngadto sa mga awtoridad nga nagaatiman sa mga bata. Bisan pa, sa 1995 ingon ka daghan sa 600 ka bata ang giabandonar human matawo, “daghan diha sa basurahan, ang uban duol sa mga simbahan o mga sentro sa serbisyo sa panglawas,” nag-ingon ang mantalaan sa Italya nga La Repubblica. Ang kahimtang nagakahitabo sa labing industriyalisado ug mauswagong mga dapit sa nasod ingon man sa labing kabos ug dili kaayo ugmad. Sumala kang Vera Slepoj, presidente sa Italian Society of Psychology, kini maoy usa ka “pasidaang ilhanan sa pagbati sa kamatayon” nga naglukop sa katilingban.

Ang Kauhaw Dili pa Igo

“Kon ang usa ka tawo magsalig nga uhawon, dili siya makainom ug igo,” nag-ingon si Dr. Mark Davis, usa ka aktibong propesor sa pisyologo. Daghang tawo ang anaa sa kahimtang nga kulang ug tubig sa lawas, sanglit bation ang kauhaw inig-ubos sa mga pluwido sa lawas. Ug sa magkaedaran ang mga tawo, mas dili kaayo sila masanongon sa ilang pagbati sa kauhaw. Ingon sa gitaho sa The New York Times, kita nagkinahanglan ug dugang tubig kon ang panahon init o sobra ka tugnaw ug uga, kon kita nag-ehersisyo o nagdiyeta, ug kon kita may sakit nga inubanan sa mga kahimtang sama sa kalibang, hilanat, ug pagsuka, nga hinungdan sa pagkawala sa mga pluwido. Kadtong nagkaon ug lanoton nga mga pagkaon usab nagkinahanglan ug dugang mga pluwido aron padayong nagadagan ang lanot hangtod ikalibang. Bisag ang mga prutas ug mga utanon maundan ug dakong porsentahe sa tubig, ang kadaghanan sa atong mga panginahanglan matagbaw pinaagi sa pag-inom. Ang tubig labing maayo, sanglit dali kaayo kining matuhop sa lawas. Kon mas tam-is ang imnonon, mas dugay kini nga matuhop sa lawas. Ang mga soda mas magpauhaw lang kanimo, sanglit gikinahanglan ang pluwido sa pagtunaw sa asukal. Sanglit ang caffeine ug alkohol maoy mga pagpaihi, ang pagdepende niini nga mga imnonon motultol sa pagkawala sa tubig. “Ang mga hamtong angayng moinom ug labing menos walo ka walo-ka-onsang baso nga tubig kada adlaw,” nag-ingon ang Times.

Gibuksan ang Iladong Ehiptohanong Lubnganan

Ang lubnganan ni Nefertari sa Valley of the Queens sa Luxor, nga sirado sa daghang tuig, giayo pag-usab ug gibuksan pag-usab sa publiko. “‘Kini nga lubnganan mao ang labing makaiikag sa kasadpang tampi sa Luxor, o bisan sa tibuok Ehipto,’ nag-ingon si Mohammed el-Soghayer, pangulo sa sanga sa Supreme Council for Antiquities sa Luxor. ‘Kadto dayag nga gihimo sa labing batid nga mga dibuhista sa panahon ni Ramses II nga maoy nagtukod niining harianong monyumento tungod sa iyang dakong gugma kang Nefertari. Buot niya nga siya may labing maayong lubnganan kon mahimo.’” Ugaling, ang 430 metros kuwadrado sa hayag ug maanindot ug kolor nga mga dibuho halos nadaot sa mga baha, lapok, ug sa nahunob nga mga kristal nga asin. Niadtong 1986, human sa daghang tuig sa konsultasyon, usa ka internasyonal nga tem nagsugod sa lisod nga trabaho sa pagdikit sa mga tipik sa dibuho ginamit ang letrato nga kinuha sa Italyanong Ehiptologo nga si Ernesto Schiaparelli, nga maoy nakadiskobre sa lubnganan. Apan, ang gidaghanon sa mga bisita gilimitahan tungod sa kabalaka sa kaumog. Si Nefertari gipasidunggan usab ni Ramses II sa dihang gipahinungod niya ang usa sa mga templo sa Abu Simbel alang kaniya.