Pagpaniid sa Kalibotan
Mikunhod ba ang Negosyo sa Armas?
Sumala sa Disarmament Newsletter sa UN, dunay pipila ka maayong balita diha sa negosyo sa armas sa kalibotan. Kini mopatim-aw nga ang Stockholm International Peace Research Institute nakakaplag nga “ang tibuok yutang halin sa armas diha sa pangunang kombensiyonal nga mga hinagiban maoy 35% nga pag-us-os sa 1990 kay sa 1989, nga ubos mismo kay sa gidaghanon sa nahalin nga mga armas nga narekord sa tungatunga sa mga tuig sa 1980.” Apan, ang The Bulletin of the Atomic Scientists sa dili pa dugay adunay hanap nga panglantaw sa politikanhong panaghisgot sa pagpakunhod sa mga armas, miingon: “Balik sa tinuod nga kalibotan, ang aktuwal nga pamaligyag mga hinagiban nagauswag.” Pananglitan, ang Bulletin nagpunting sa Pransiya, nga nakakitag “usa ka 70 porsiento nga pag-uswag sa gibaligya nga mga hinagiban” sa 1990. Sukad nga misugod ang krisis sa Persian Gulf, ang mga tiggamag mga hinagiban sa Tinipong Bansa gikontrata sa paghimo ug mga hinagiban nga mokantidad ug 15 ka bilyong dolyar—alang lamang sa Tungang Sidlakan nga mga nasod! Ug sa Hulyo 1991 lamang, ang tibuok yutang nabaligyang hinagiban sa militar sa U.S. mikantidad ug 7 ka bilyong dolyar.
Ang Kantidad sa “Cocaine Babies”
Ang laing makahahadlok nga estadistika mao ang pagsulbong—sa gidaghanon sa mabdos nga mga babaye sa Tinipong Bansa kinsa nagaabuso sa droga nga cocaine. Sumala sa magasing New Scientist, ang banabana sa kadaghanon sa mga bata nga naladlad sa droga samtang anaa pa sa sabakan moabot gikan sa 92,000 ngadto sa 240,000 matag tuig. Ang kagamhanan sa U.S. mibanabana nga 158,400 sa maong mga bata ang gipanganak sa 1990 lamang. Ang cocaine dili maglisod sa paglatas sa inunlan aron abton ang nahimutangan sa bata, ug mao pay pagkasabot sa mga siyentipiko kon sa unsang paagi ang droga mahimong magdaot sa bata. Usa ka pagtuon nakakaplag nga ang cocaine nga mga bata dugay nga makagawas sa ospital, dunay dobleng kalagmitan nga ubos ug timbang, ug 50 porsiento nga malagmit gayod dalhon ngadto sa intensive care tungod sa nagkalainlaing mga sakit. Pila bay kantidad sa tanan niining ekstra nga pag-atiman sa ospital? Gibanabanang $504 ka milyon sa usa ka tuig!
Makamatayng Pagbalik
Ang moose (usa ka matang sa dako nga osa) sa usa ka higayon nameligro nga mahanaw sa Amihanang Amerika sa mga estado sa Maine, New Hampshire, ug Vermont. Apan, ang populasyon sa moose kusog nga mibalik sulod sa miaging dekada, ug kini ang hinungdan sa kusog nga pag-uswag sa panagbanggaay tali sa mga hayop ug mga sakyanan. Ang hamtong nga moose, nga motimbang gikan sa 450 kilos ngadto sa 700 kilos, may gihabogon nga 2 metros sa abaga. Sanglit dili madan-agan sa hedlayt ang ulo sa hayop, walay mobanaag nga kahayag gikan sa mga mata aron sa pagpasidaan sa nagsingabot nga mga drayber inigkagabii. “Kon mabangga mo ang moose sa atubangan, ilihay mo lang ang mga tiil gikan sa gibarogan niana ug dili mo na kini mahibaloan hangtod makita mo kini diha sa salamin,” matud pa sa eksperto sa ihalas nga mga kinabuhi nga si Howard C. Nowell. Sa Maine lamang dihay 500 ka moose-sakyanang panagbanggaay sa 1990. Ang laing suliran mao nga ang moose dili matag-an. Ang drayber sa usa ka gamay nga sakyanan nagtuo nga iyang mahadlok ang usa ka moose diha sa dalan pinaagi sa pagbosina. Inay kay mahadlok, giatake sa moose ang sakyanan ug gihulog kini ngadto sa kakahoyan!
Nangawalang Kababayen-an
Pinaagi sa pag-analisar ug maayo sa mga sumbanan sa gidaghanon sa mga gipanganak ug sa mga namatay, ang mga tigsuhid sa populasyon nakahimog makatugaw nga kaplag. Ang usa ka gatos ka milyong kababayen-an maorag nangahanaw gikan sa populasyon sa kalibotan. Ang The New York Times nagtaho nga samtang 5 o 6 ka porsiento nga mas daghan nga mga batang lalaki kay sa mga batang babaye ang mahimugso, ang mga lalaki ang adunay mas taas nga gidaghanon sa mga namatay. Busa sa ugmad nga mga nasod sama sa Inglaterra ug sa Tinipong Bansa, nalabwan sa mga babaye ang mga lalaki sa mga 105 ka mga babaye ngadto sa 100 ka mga lalaki. Apan, sa daghang di-kaayo ugmad nga mga nasod, ilabina sa Asia, mas diyutay ra ang mga babaye—usahay 93 lamang sa matag 100 ka mga lalaki. Ang hinungdan? Matud pa sa Times: “Ang tinagpulo ka minilyong nangawala naglakip sa mga babaye . . . kinsa gihulog o gipatay sa pagkahimugso o kinsa namatay tungod kay wala hatagig igong pagkaon kay sa mga lalaki, o tungod kay ang mga membro sa pamilya naglantaw sa anak nga babayeng nagkalibang nga disturbo apan ang anak nga lalaki nga nagkalibang ingon nga may sakit nga kinahanglang matambalan.”
Ang Panglantaw sa Kabatan-onan sa Hapon
Ang dili pa dugay nga surbi nakakaplag nga ang kabatan-onan sa Hapon adunay makapahinganghang kahanap sa panglantaw diha sa Hapones nga katilingban ug sa ugma-damlag. Ang Asahi Evening News mitaho: “Kapin sa 50 porsiento sa gisurbi nga mga estudyante ang miingon nga oo ngadto sa gipahayag nga ‘sanglit ang presenteng katilingban nalangkit pag-ayo sa salapi ug mga butang, ang espirituwal nga pagkabahandianon napasagdan.’” Halos 70 porsiento sa mga estudyante nagpahayag ug pagkaditagbaw sa katilingban. Sa dihang gihangyo sa pagpilig kolor nga mopadayag ug maayo sa ilang panglantaw sa ugma-damlag sa ilang nasod, 38.8 porsiento ang mipilig abuhon, 15.7 porsiento ang mipilig itom, ug 3.1 porsiento lamang ang mipilig rosason. Sa dihang gisukna kon unsay gusto nilang itudlo sa eskuwelahan kanila, ang kadaghanan mipili sa paggiya kon unsaon pagtukod sa kinaiya, sama sa kon unsaon sa usa sa pagkinabuhi. “Kini maoy desperadong paghangyo ug tabang,” panapos pa sa mantalaan.
Pagpausbaw sa IQ
Ang IQ ba nimo—imong Intelligence Quotient ingon sa pagsukod sa usa ka sukdanan—usa ka timaan sa imong kalig-on, katibuk-ang intelihensiya? O ang IQ ba usab apektado sa panggawas nga mga impluwensiya? Ang maong mga pangutana gilantugian pag-ayo taliwala sa mga eksperto diha sa natad sa pagsulay sa intelihensiya. Ang bag-ong ebidensiya kusganong nagsugyot nga ang eskuwelahan, sanglit kini nagtudlo sa kabataan kon unsaon sa paghunahuna ug sa pagsulbad ug mga suliran, nagadula ug dakong bahin sa pagporma sa IQ. Sumala sa magasing Science News, ang sikologo nga si Stephen J. Ceci sa Cornell University sa Tinipong Bansa misubli sa mga 200 ka nagkalainlaing pagtuon nga nagtsart sa kaugmaran sa IQ. Iyang nakaplagan nga ang IQ sa mga bata parehong mius-os ug diyutay human sa hataas nga bakasyon sa tunghaan. Dugang pa, ang mga batang nagatungha lamang ang balikbalik nga nagaantos sa kanunay nga pagkunhod sa IQ. Ang pagtuon ni Ceci nagsugyot nga sa kada tuig nga pag-eskuwela nga mapaltahan sa bata, ang IQ mahimong mous-os gikan sa usa sa upat ka bahin sa usa ka punto ngadto sa unom ka punto.
Ang Pagkaylap sa Krimen sa Habagatang Aprika
Ang miaging duha ka tuig nagpamatuod sa “usa ka malaglagong pag-usbaw sa seryosong krimen” sa Habagatang Aprika, mitaho ang The Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg. Sa 1990 dihay 15,109 ka pagpatay”—usa ka 28-porsiento nga pag-uswag kay sa 1989 nga gidaghanon sa pagpatay; sa unang walo ka bulan sa 1991, ang gidaghanon misaka ngadto sa dugang 2 porsiento. Ang laing mabangis nga mga krimen kusog nga misulbong usab. Ang Witness Echo sa Pietermaritzburg nagtaho nga sa “matag tulo ka minuto usa ka babaye ang gilugos sa Habagatang Aprika”—ingon ka daghan sa 300,000 sa usa ka tuig, sumala pa sa usa ka banabana. Ang mantalaan nagpunting sa usa ka nagaduaw nga sosyologo nga mihinapos nga ang Habagatang Aprika may kinatas-ang ihap sa pagpanglugos sa kalibotan. Ang usa ka ahensiya sa pagpugong sa krimen nagbanabana nga usa sa matag upat ka mga babaye sa Habagatang Aprika makasinatig paglugos sa iyang kinabuhi. Mga napulo ka tuig lamang ang milabay, ang gidaghanon maoy 1 sa 10.
Usa ka Paring Torero
Ang Katsila nga mantalaan nga El País mitaho sa kahimtang ni Ángel Rodríguez Tejedor, 55 anyos, pari sa Titulcia (Madrid), kinsa nakig-away sa usa ka toro atubangan sa panon nga 1,500 aron makapatunghag kuwarta alang sa iyang simbahan. (Ang kuwarta nga iyang napatungha sa miaging pakig-away sa toro gibayad sa sistema sa pagpainit sa kombento.) Sa pagpaingon niya sa biyohanan sa mga toro, siya mihunong atubangan sa simbahan sa pag-ampo ug uban sa nagapangurog nga boses siya misinggit ngadto sa estatuwa sa Birhen del Rosario: “¡Guapa, ayúdame!” (Guwapa, tabangi ako!) Sa pag-abot sa panahon nga patyon na ang toro, gipasulod sa pari ang sakristan sa simbahan sa pagpatay sa hayop. Ang mantalaan mitaho nga ang pari ug ang iyang tem gipahalipayan sa mga talinga sa patay nga toro ingong handumanan sa kadaogan ug nga ang paghago sa pari nianang hapona “gipabilhan nga labaw pa kay sa misa nga iyang gihimo sa Dominggo, labing menos nagahukom sa mga nanan-aw.”
Pamilyahanong Kinabuhi sa Uropa
Ang librong Pranses Euroscopie miingon nga ang gidaghanon sa diborsiyo sa Uropa mitriple (gikan sa 171,000 ngadto sa 530,000) sulod sa 20 ka tuig. Ang libro nagpunting ilabina sa United Kingdom, diin ang gidaghanon sa diborsiyo miuswag sa unom ka pilo tali sa 1960 ug 1988. Sa Denmark, 1 sa 2 ka kaminyoon karon matapos sa diborsiyo—halos susama sa Tinipong Bansa. Mikomento niining bahina sa libro, ang magasing Pranses nga L’Express miingon: “Bisag ang mga taga-Uropa nagpadayon sa pagbutang sa pamilya nga kinatas-an sa ilang listahan sa mga sukdanan, ang dugay na kaayong institusyon sa walay-hunong nagakabungkag.”
Malisod nga mga Kamatuoran
Usa ka bag-o pa nga artikulo diha sa The Wall Street Journal nagkuwestiyon sa pagkakasaligan sa daghan sa “siyentipikanhon” nga mga pagtuon nga gigamit sa mga manggagama sa pag-anunsiyo o pagdepensa sa ilang mga produkto. Pinaagi sa pagsurbi sa pipila, di-hawas nga sampol sa mga tawo, o pinaagi sa pagsukna sa malipatong mga pangutana, o pinaagi sa pagtuman sa pabor sa kaugalingong pagpakaingon, ang mga pagtuon mahimong pagahimoon aron paluyohan gayod ang bisan unsang posisyon. Sagad sila binayran sa mga kompaniya tungod sa salapi nga moresulta niana. Pananglitan, ang industriya sa lampin nga panapton sa dili pa dugay miisponsor ug duha ka pagtuon nga mihinapos nga ang lampin nga papel makadaot sa palibot. Kasamtangan, ang industriya sa lampin nga papel miabaga usab ug duha ka pagtuon nga “nagpamatuod” sa kasukwahi! Si Eric Miller, editor sa usa ka sinulat nga balita nga nagarepaso sa mga 2,000 sa maong mga pagtuon kada tuig, miingon sa Journal: “Mahinay gayod ang paglihok sa lagda sa pamatasan.” Siya midugang: “Ang makuyaw nga bahin mao, ang mga tawo ang mohukom pinasukad niining mga produktoha. Kini mahimong usa ka dili makitang krimen, apan dili kay walay mabiktima.”