Pagpaniid sa Kalibotan
“Bag-ong mga Hinungdan sa Kawalay-kalig-on”
Ang bag-o bang nakaplagang kagawasan sa relihiyon sa Silangang Uropa nakahatag ba ug igong kalinaw ug kahusay sa kagubot sa politika nianang dapita? “Ang Romano Katoliko ug Ortodoksong klero sa Romania, Ukraine, ug diha sa utlanan sa silangan sa Polandia nag-ilogay sa pagpanag-iya sa mga simbahan,” miingon ang Pranses nga mantalaang Le Monde. Ang mantalaan midugang: “Apan dunay butang nga dili gayod makataronganon bahin sa panag-away. . . . May mga hungihong sa usa ka gubat sa relihiyon ang mitungha na usab sa Uropa ug sa Caucasus, nga milabaw pa sa tanang nasyonalistikanhong mga kagubot, makamugnag bag-ong mga hinungdan sa kawalay-kalig-on ug walay kaayohang mahatag sa umaabot.”
1991—Tagsaong Tuig sa Bibliya
Sumala sa Ecumenical Press Service, ang tinuig nga Scripture Language Report sa United Bible Societies nagpakita nga sa 1991 “sa unang higayon . . . , trayentay-dos ka pinulongan sa labing menos nakadawat ug usa ka basahon sa Bibliya,” nga nagdugang sa bug-os nga gidaghanon sa pinulongan diin sa labing menos usa ka basahon sa Bibliya ang nahubad ngadto sa 1,978. Nianang tuiga gihapon, miingon ang Olandes nga magasing Vandaar, ang kapin sa usa ka gatos ka nasodnong mga sosyedad sa Bibliya nakabaligyag wala pa hitupnging gidaghanon nga 16 ka milyong mga Bibliya sa tibuok-kalibotan, usa ka 3.5 porsientong pag-uswag kay sa 1990. Ang napadalang mga Bibliya ngadto sa kanhi Unyon Sobyet (kapin sa 700,000 ka kopya), sa Romania (duolan sa 340,000), ug sa Bulgaria (140,000) nga misangpot ug 34-porsientong pag-uswag sa pag-apod-apod sa Bibliya sa Uropa, samtang ang napadala ngadto sa Tsina (duolan sa usa ka milyong kopya) ug sa Republika sa Korea (1.8 ka milyon) nga miresulta sa 13-porsientong pag-uswag sa Asia. Sa samang higayon, hinunoa, ang pag-apod-apod sa Bibliya sa Aprika mius-os ug kapin sa 10 porsiento ug 11 porsiento sa mga nasod sa Amerika. Ang Vandaar midugang nga ang mga Bibliya nga gibaligya sa nagakaugmad nga nasod may kantidad nga katumbas sa kasarangang suweldo sa usa ka adlaw.
Nadaot-sa-Drogang Kasilinganan
Sa Espanya, diin duolan sa 100,000 ka tawo ang giyanon sa heroina, ang negosyo sa droga nakasulod sa daghang kasilinganan sa dakbayan—nga may malaglagong mga resulta. Sumala sa Cambio 16, usa ka magasin sa Madrid, ang “tanan nahibalo” mahitungod sa nagakagrabe nga kahimtang, ang “tanan nag-antos, ug ang tanan nagpaabot ug mga solusyon nga dili moabot.” Sa siyudad sa Valencia, ang mga giyanon ug mga magbabaligya sa droga nagdaghan nga dayag kaayo nga libolibo sa mga residente naghimog demonstrasyon matag gabii sa pagprotesta niining pagdaot sa ilang kasilinganan. Usa ka residente miingon sa Cambio 16: “Dili namo madala ang among mga anak sa pagdula diha sa mga parke, tungod kay kini puno sa mga pang-indiyeksiyon. Adlaw-adlaw dunay tulis.” Sa susama, ang mantalaang El País nagtaho nga sa usa ka eskuwater sa gawas sa Madrid, hapit adlaw-adlaw dunay pinosilay.
Pagpangitag-Abat
Daghang mga tawo sa Venda, sa amihanang bahin sa Habagatang Aprika, nagtuo nga ang tawo dili mamatay sa natural nga mga hinungdan. Ingon sa gitaho sa peryodikong Indicator South Africa, sila nagtuo nga ang kamatayon maoy resulta sa pagpangabat o pagpanghilabot sa mga espiritu sa mga katigulangan. Sa laing bahin, daghang mga batan-ong taga Venda, nga gusto ug kausaban, determinado sa pagpapha sa karaang mga patuotuo. Ilang gisugdan ang pagpangitag mga abat. Ang Indicator South Africa miingon: “Diha sa nagdakong kahadlok sa palibot, ang bisan kinsa nga gisumbong nga usa ka abat yanong gipatay dihadiha bisan pa sa mga pagtutol nga dili-abat. . . . Ang Marso 1990 mao ang bulan nga puno sa mga pagsunog sa gabii sa mga tawong gisumbong sa pagpangabat. Diha sa ubang mga balangay, lima o kapin pa sa gisumbong nga mga abat ang gisunog o gipapahawa sa ilang mga balay kada gabii.”
Kusog ang Halin sa mga Hinagiban
“Ang mga tigbaligyag mga hinagiban sa tibuok kalibotan nagatagamtam ug kusog nga halin sa negosyo,” mitaho ang Britanikong mantalaan nga New Scientist. Unsay nagpukaw sa mauswagong patigayon? Ang internasyonal nga tigpanukiduki sa negosyo sa armas nga si Chris Smith nag-ingon nga ang pagkawala sa Unyon Sobyet ug ang pagkadili-lig-on nga nagapalibot sa dili pa dugayng gubat sa Persian Gulf maoy nagpausbaw sa suplay ug panginahanglan alang sa daghang barato, segunda-manong mga armas sa Tungang Sidlakan ug Silangang Uropa. Sumala kang Smith ug Andrew Ross sa U.S. Naval War College, ang makatugaw nga kiling mao nga “ang mga nasod sa Ikatulong Kalibotan dugang nagakahimong dagkong mga tigsuplay sa mga armas.”
Pagpangitag Way-pagkahupas nga Pagkabatan-on
Daghang mga produkto nga ginabaligya ginaingon nga mopalangan sa proseso sa pagkatigulang. Ikasubo, diyutay lamang ang ebidensiya aron paluyohan ang maong pangangkon, sumala sa magasing Consumer Reports. Dugang pa, kining mahal kaayong mga produkto tingalig may makadaot pa nga mga epekto. Si Caleb Finch, propesor sa neurobiology sa pagkatigulang sa University of Southern California, miingon: “Tagsaong mga butang ang mahitabo dihang buboan mo ug mga kemikal ang imong lawas. Ang matag usa adunay iyang kaugalingong epekto, ug walay paagi nga matag-an ang epekto niini o sa halayog-abot nga mga sangpotanan.” Ang Consumer Reports miingon: “Pipila ka tigpanukiduki naglaom sa duol nga umaabot nga makapauswag sa gitas-on nga maabot sa kinabuhi sa tawo.” Ang magasin mikomento nga ang hustong pagkaon, regular nga ehersisyo, dili-pagtabako ug dili pag-inom ug sobrang alkoholikong ilimnon, ug huptan ang hustong timbang “mopatungha ug samang epekto nga giangkon sa mga produkto aron mapataas ang gidugayon sa kinabuhi.”
Giabandonong Kabataan
“Ang nawad-ag paglaom nga mga inahan napugos sa pag-abandonar sa ilang mga anak—ang uban maoy mga bulan pa lamang ang edad—diha sa ospital sa tibuok Habagatang Aprika,” nag-ingon ang Saturday Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg. “Napiog sa kakabos, kawalay-trabaho, kawalay-balay ug kawalay-paglaom, dugang ug dugang mga inahan nagpasulod sa ilang mga anak diha sa mga ospital, nga may mga ngalan nga dili-tinuod ug may ginaingong sakit, ug biyaan sila didto.” Ang ubang mga bata napugos sa pagpuyo sa mga ospital kapig tuig ug dili ikabalhin ngadto sa mga balayng sagopanan o balay sa mga ilo, tungod kay kini puno na. Diha sa pipila ka ospital ang kadaghanan sa abandonadong mga bata maoy mga masuso pa. “Ang mga lalaki sa kabaryohan nalangkit sa batan-ong mga babaye (sa mga siyudad), nga biyaan ang mga dalagita nga mabdos, ug unya mobalik ngadto sa ilang mga pamilya sa baryo. Ang mga dalagita wala kaayoy kapilian gawas sa pag-abandonar sa bata,” gikutlo nga nag-ingon ang direktor sa kaayohan sa kabataan sa Johannesburg nga si Dr. Adele Thomas. Ang sibil nga kagubot maoy laing katarongan. “Among nakita ang pag-uswag sa miaging tuig sa dihang ang kahimtang ilabinang mabangis ug daghang mga tawo napugos sa pagbiya sa ilang mga balay,” miingon ang usa ka superintendente sa ospital.
Kamatinud-anon sa Uropa
Ang moralidad ba sa lungsoranon lahi gikan sa usa ka nasod ngadto sa lain sa Uropa? Ang European Value Systems Study Group nagsurbi sa 19,000 ka tawo gikan sa 13 ka nasod aron matino. Ang matag usa gipangutana kon ang mga butang ba sama sa pagpanikas sa buluhisan, paghiphip, paglabay ug basura sa kadalanan, ug pagpangayog mga benepisyo sa gobyerno bisag di-kuwalipikado makataronganon. Ang The European nagtaho nga ang mga nasod sa Scandinavia mao ang labing matinud-anon. Ngano? Ang mga tawo didto mibati nga sila makasalig sa mga institusyon sa kagamhanan, samtang sa ubang mga nasod, ang ubos nga moralidad sa lungsoranon nagpabanaag sa masawayon nga paglantaw diha sa Kagamhanan. Busa, ang kamatinud-anon mopatim-aw nga mopabanaag sa tinamdan sa tawo diha sa katilingban. “Kon ang mga tawo negatibo sa kagamhanan, sila negatibo sa tanang butang nga nalangkit ang katilingban,” miingon si Jan Kerkhofs, ang retiradong propesor sa social science sa Leuven University, sa Belgium.
Ang Dakong Gasto sa Alkoholismo
Ang alkoholismo gastoso. Makagasto ang alkoholiko ug ang katilingban sa daghang paagi, lakip na ang pagtaas sa galastohan sa panglawas, bungkag nga panimalay, mga aksidente, ug kamatayon. Apan, ang gasto nga kasagarang makalimtan mao ang aktuwal nga kantidad sa salapi nga magasto sa alkoholiko sa pagsuportar sa iyang pagkagiyan. Sumala sa mantalaan sa Paris nga Le Figaro, usa ka pagtuon nga gihimo sa Pransiya nagpakita nga ang alkoholiko mogasto sa aberids ug kapin sa 3,000 francs ($540, U.S.) sa usa ka bulan sa iyang batasan sa pag-inom. Dugang pa, ang pagtuon nagbutyag nga ang magasto para sa alkoholikong ilimnon sagad nagakuhag 50 porsiento sa badyet sa pamilya sa alkoholiko—mga 80 porsiento alang niadtong nagpuyo nga nag-inusara. Human sa usa ka tuig sa bug-os nga walay-pag-inom, halos ang tanang alkoholiko nga nakigbahin sa pagtuon miarang-arang ang ilang katibuk-ang sukdanan sa pagkinabuhi. Sila nagakaon na ug maayo ug mas maayo na ug pamisti. Katunga kanila may tinipigan na nga kuwarta.
Mas Dali nga Paghiling sa Malaria
Ang mas dali nga paghiling ug mas tukma nga paagi sa pagtiktik ug malaria ang malamposong gigamit sa Aprikanhong nasod sa Kenya. Ang magasing Panoscope mitaho nga pinaagi sa paggamit ug “usa ka centrifuge, (motuyok nga makina nga nagalain sa mga substansiya), capillary tube, polystyrene float ug ultraviolet nga kahayag, ang mga parasito matiktikan sulod sa 45 segundos, kon itandi sa upat ka minutos sa presenteng paagi.” Kining bag-ong paagi, miingon ang magasin, mopakunhod sa kahago sa teknisyan ug busa mamenosan ang mga sayop sa paghiling. Kapin sa 150 ka milyong mga tawo sa tibuok kalibotan ang nag-antos sa malaria. Tuig-tuig, ang sakit nagapatay ug kapin sa usa ka milyong mga tawo—kadaghanan mga bata.
Peligrosong Pagpangisda
Ang Konseho sa Nasodnong Panukiduki sa U.S. ning bag-o pa mibutyag sa mga resulta sa usa ka pagtuon diin ang komersiyal nga pagpangisda nanguna sa labing peligrosong mga industriya sa nasod. Sumala sa The New York Times, nakaplagan sa pagtuon nga “uban sa 47 ka nangamatay sa matag 100,000 ka trabahante, ang komersiyal nga pagpangisda managsama sa pagmina ingong labing peligrosong trabaho sa Tinipong Bansa.” Sa Maine lamang, dunay aberids nga unom ka nalangkit-sa-trabaho nga kamatayon taliwala sa mga mangingisda sa tuig-tuig. Sa 1991 kana nga gidaghanon halos midoble. Tungod sa pag-us-os sa prisyo sa banagan, ang ubang mga mangingisda nga sa normal dili manakop ug banagan sa tingtugnaw karon napugos sa pagbuhat niini. Ang The Times miingon nga sa tingtugnaw ang “nagyelo nga mga sakayan, balorong kadagatan ug kusog nga mga hangin naghimo sa peligrosong negosyo nga mas peligroso.”