Pagpaniid sa Kalibotan

Militaryong Pagpanggasto

● Usa ka trilyong dolyar! Kana, nag-ingon ang U.S. Arms Control and Disarmament Agency, mao ang magasto sa tibuok kalibotan alang sa militaryong mga katuyoan sa sunod tuig. Sumala sa ahensiya, ang tibuok-kalibotang militaryong gasto anam-anam misaka gikan sa $290.9 bilyon sa 1972 ngadto sa $889.6 bilyon sa 1983 ug makaabot sa mga $970 bilyon karong tuiga. Ang gikusgon sa paggasto miuswag nga doble diha sa nagakaugmad nga kanasoran sama ra diha sa industriyalisadong kanasoran, nga ang Tungang Sidlakan ug Aprika mao ang nagapanguna. Ang aktuwal militaryong mga badyet tingali mas dako pa kay sa gitaho, matud sa usa ka opisyal sa ahensiya, kay ang pila ka nasod lagmit nagapahayag nga menos sa ilang gigasto alang sa militaryong mga katuyoan. Ang kanasoran sa Tungang Sidlakan nanguna sa tanan nga uban diha sa mga importasyon sa armas sukad 1977.

Diin gikan ang armas? Sumala sa taho, nga nagakobre sa yugto gikan sa 1972 ngadto 1982, ang Unyon Sobyet mao ang kinalabwang tigsuplay sukad 1978, nga naghupot sa 30.1 porsiento sa baligyaan sa armas sa 1982. Ang Tinipong Bansa mao ang sunod nga may 26.2 porsiento. Ang ubang pangunang mga tig-eksportar mao ang Pransiya, United Kingdom, Federal Republic of Germany, Italya, Czechoslovakia, Polandia, Romania ug Tsina. Nadiskobrehan usab sa ahensiya nga ang ubay-ubay ubang kanasoran—Brazil, Israel, North ug South Korea, ug Turkiya—nahimo ang inilang mga tig-eksportar ug armas sa katuigang bag-o pa.

Pondong Salapi sa Italyanhong Iglesya

● Ang Romana Katolika Iglesya sa Italya dili iapil sa pagsuportar sa estado sa pagka 1990, sumala sa usa ka sugyot nga giluwatan sa magkaubang gobyerno-iglesya nga komisyon. Ang komisyon gitukod tapos ang usa ka bag-ong kasabotan nakab-ot tali sa Batikano ug Italya sa Pebrero. Ilalom sa kahikayan, ang mga bayad sa estado anam-anam kunhoran hangtod pas-anon sa iglesya ang bug-os nga responsabilidad sa suportar niini sa 1990. Ang mga pagkebra gikan sa buhis sa kinitaan itugot alang sa mga membro nga moamot ngadto sa iglesya. Karong tuiga, nagtaho ang mantalaang Corriere della Sera sa Milan, ang gobyerno naggahin ug 291 bilyong lira (mga $175 milyon, U.S.) aron ibayad sa mga suweldo sa mga 30,000 ka pari, ug 20 bilyong dugang lira aron itukod ug bag-ong simbahan.

Sobyet nga Suliran sa Panagtiayon

● Ang kalisod sa pagpamalit ug pagtindog nga naglinya alang sa mga kinahanglanon maoy usa ka dakong hinungdan sa away sa magtiayon, nag-ingon ang mantalaan sa Komunistang Partido, ang Pravda. Ang usa ka magbabasa nakutlo nga nag-ingon nga ang dakong kagubot sa pamilya malikayan unta “kon posible pa ang pagpalit sa tanang butang kinahanglanon sa kanto o paggawas ug makakaon sa desenteng pagkaon sa usa ka restawran.” Ang tinuig nga total nga 37 bilyong oras karon gigugol sa pagtindog lamang sa mga linya, nag-ingon ang mantalaan—nga miuswag gikan sa 30 bilyon sa tungatunga sa katuigang 1970. Sa aberids, ang usa ka Sobyet nga hamtong nagagugol ug 190 oras sa usa ka tuig nga nagahulat diha sa mga linya. Ang ubang mga hinungdan sa suliran sa magtiayon gipasangil ngadto sa tinamdan sa mga lalaki, si kinsa kadaghanan dili moapil sa pagmatuto sa bata ug sa mga buhatbuhat sa panimalay uban sa ilang mga asawang may trabaho, ug ang kakulang sa modernong kasangkapan sa balay sa pagpasayon sa pagluto ug pagpanghinlo.

Ang Labing Maayo

● “Ang katawhang nagaingon nga sila dili makaabot sa labing maayo alang sa ilang mga anak nagbaton na niana,” nag-ingon ang Siruhano Heneral sa T.B., si Dr. C. Everett Koop. Ug lain pa, siya mipunting, kini libre. Si Koop nagtumong sa gatas sa inahan, nga iyang giisip nga “dili kapulihan.” Ang siruhano heneral miawhag sa mga nagpatrabaho ug mga ospital nga mohimog labaw pa sa pagpasiugda sa pagpasuso aron makab-ot ang tumong sa gobyerno nga 75 porsiento sa tanang bag-ong matawo pasusohon sa pagka 1990. Ang gatas sa inahan nagatagana sa labing kompletong sustansiya nga posible alang sa mga masuso, ingon man ekstra nga panalipod batok sa mga sakit, tungod sa mga pangontra sa kagaw nga unod niini. Ug ang pagpasuso nagalig-on sa emosyonal nga bugkos tali sa inahan ug bata.

Dugang pa, nadiskobrehan karong bag-o sa mga tigdukiduki nga ang mga inahan sa naahat nga mga bata nagapatunghag espesyal nga gatas nga hinungdanon sa pagtubo ug pagkaugmad sa sistema sa utok ug nerbiyos sa naahat nga pagkatawo, ug ang maong gatas mas dating mahilis kay sa gatas gikan sa bug-os-panahong mga inahan. Busa importante nga ang ahat nga mga batang natawo magadawat sa gatas sa ilang kaugalingong inahan, ug dili ang gikuha gikan sa ubang nagapasuso nga mga inahan.

Pagmaneho nga Madaot sa Droga

● Ang pagmaneho nga madaot sa droga nagauswag sa Tinipong Bansa. “Ang Federal nga opisyales nagabanabana nga ang mga droga maoy usa ka hinungdan sa 5 ngadto 10 porsiento sa tanang makapatay nga aksidente sa pagmaneho ug sa 15 ngadto 20 porsiento sa tanang aksidente sa dalan,” nagtaho ang The New York Times. Apan samtang ang mga balaod nagatino sa kon unsang porsiento sa konsentrasyon sa alkohol ang usa ka tawo maisip nga hubog, walay ingong dibisyon nga gisitar alang sa pagkahubog sa droga. Ang mga eksperto sa hilo nagakauyon nga ang marijuana mahimong labi pang isog nga droga kay sa alkohol. Ugaling, sila malisdan sa paghubit sa lebel nga magpahinabog kadaot. “Kami nasayod nga ang marijuana maoy suliran, kini tin-awng nagadaot sa mga kahanas sa pagmaneho labing menos upat ngadto unom ka oras tapos sa pagtabako sa usa ka buok nga likit,” nag-ingon si Dr. J. Michael Walsh, pangulo sa Clinical Research Division sa National Institute on Drug Abuse. “Apan lahi sa alkohol, walay mahukmanong pagsusi sa dalan nga ikapadapat sa kapolisan.”

Natibulaag nga mga Karaang Butang

● “Tapos sa duha ka tuig nga pagsabutsabot,” nagtaho ang International Herald Tribune, “ang British Museum miuyon sa pag-uli sa usa ka 23-pulgada (59-sentimetros) nga seksiyon sa sulang sa Sphinx nga giyuhot sa usa ka Britanikong marinero pagawas sa Cairo 166 ka tuig nga miagi.” Ang seksiyon iuli ingong permanenteng pahulam aron likayan ang paglapas sa usa ka Ingles nga balaod nga nagadili sa pag-eksportar sa mga butang sa musiyo. Giingong ang Ehipto mibahad sa pagdili sa Britanikong mga arkeologo kon dili mouli ang musiyo. Ang ubang kanasoran sa Ikatulong Kalibotan gitahong nagbantay pag-ayo sa mga kasabotan, kay naglaom nga sila makabawi usab sa pipila sa ilang nasyonal nga mga bahandi nga nahuptan sa musiyo. Daghang karaang butang ang gikuha gikan sa Ehipto gikan sa 1517 ngadto 1936, sa dihang ang nasod nailalom sa Turko, Franses ug Britanikong pagmando. Ang Roma dunay 13 ka Ehiptohanong obelisk, samtang 4 lamang ang nabilin sa Ehipto. Ang ubang importanteng mga butang makita sa Paris, Berlin, Unyon Sobyet ug sa Tinipong Bansa.

Kinaiyanhong Salaan sa Polusyon

● Ang water hyacinth, “giisip nga ngil-ad pa kay sa usa ka hampak diha sa daghang dapit sa kalibotan,” nadiskobrehang dunay pipila ka “labing maayong mga hiyas,” matud sa The Toronto Star. Ang nagalutaw pulahong bulak sa tubig mosanay sa dili-katuohan nga gikusgon. “Sa normal nga mga kahimtang, 10 ka hyacinth nga tanom makasanay ngadto 600,000 ug makatabon sa usa ka akreng tubig sa walo ra ka bulan,” nag-ingon ang mantalaan. “Samtang sila motubo, sila maglambiggit nga mahimong baga nga banig nga maghimo sa usa ka suba nga dili malabang.” Apan kay ang mga ugat nagbitay sa tubig ug nagasuhop ug mga sustansiya gikan niana nga laktud, ang mga tanom nagabuhat nga maayo kaayo ingong salaan sa polusyon. Ang kasagarang mga maghuhugaw sa tubig—nitrates, phosphates, potassium—gikinahanglan sa mga tanom aron mabuhi, ug sila nagasuhop usab sa makahilo nga mga biya, bug-at nga mga metal ug mga pesticide. Busa ang pila ka siyudad karon mingliso sa pagtanom sa mga tanom aron gamiton sa paglimpiyo sa basura nga tubig—sa menos sa katunga sa gasto sa naandang mga sistema.

Tabang sa Pangatol Tungod sa Hapin

● Daghang inahan nagaatubang sa suliran sa kon unsay buhaton bahin sa pangatol tungod sa hapin diha sa ilang masuso. Usa ka doktor sa sakit sa panit sa University of Pennsylvania nag-ingon nga ang labing maayo sa pagpamenos sa priksiyon nga mopatunghag pangatol mao ang paggamit ug cornstarch diha sa apektadong mga bahin. Sumala sa The Medical Post sa Canada, may panahon niadto nga ang mga doktor sa bata dili mosugyot niini kay gihunahunang ang cornstarch “nagpausbaw sa pagtubo sa Candida albicans ug sa ubang organismo sa yeast.” Apan, karon gituohang ang cornstarch mas maayo pa kay sa polbos sa bata sa pagpamenos sa priksiyon.

Nagabakak nga mga Detektor

● Nagabakak ba ang mga tigtiktik sa bakak (lie detectors)? Ang mga sikologo sa University of Illinois mihukom sa pagsusi, nga migamit sa 50 ka miangkon nga mga kawatan ug 50 ka inosenteng mga tawo nga gisukitsukit panahon sa tinuod nga mga kaso sa pangawat. Sumala sa gitaho diha sa New Scientist nga magasin, “gihangyo sa mga tigdukiduki ang unom ka polygraph operator sa pag-ila sa mga kawatan gikan sa mga inosente pinasukad sa ilang sikolohikanhong mga pagsanong panahon sa pagsusi.” Ang resulta? “Ang mga tigbadbad bakak nga nag-akusar sa 37 porsiento sa matinud-anong mga entrante ingon nga nangawat ug nagpahayag sa 24 porsiento sa mga kawatan ingong inosente,” nag-ingon ang magasin.

Pagkamapasalamatong Langitnon

● Ang polusyon sa kahayag kusog nagauswag sa tibuok-yutang gilapdon, pero pila ra ka tawo ang matinagdanon—gawas kon sila maoy mga astronomo. Ngano man? Kay ang polusyon sa kahayag—nagababag sa ilang astronomikanhong mga pagpaniid. Hinuon, ang ubay-ubayng siyudad ang misanong ngadto sa mga hangyo sa lokal nga mga astronomo ug nagpailaila sa mga balaod bahin sa pagsuga sa magabii. Ilabinang mamatikdan mao ang desisyon sa San Diego sa pagtaod sa hinay nga sodium nga mga suga sa kadalanan, nga dili mobabag nga seryoso sa mga pagpaniid sa langit, tungod sa obserbatoryo sa Palomar Mountain, 60 milya (97 km) sa amihanan. Ang mga astronomo sa bukid nalipay kaayo nga ilang ginganlan ang bagong nadiskobrehang asteroid sa ngalan sa siyudad.