Pagpaniid sa Kalibotan
40,000% nga Proporsiyon sa Implasyon!
● “Ang proporsiyon sa implasyon sa Bolivia mao ang pinakataas sa kalibotan,” mitaho ang The Wall Street Journal. “Sa 1984, misaka ang mga prisyo ug 2,700%, kon itandi sa 329% sa milabayng usa pa ka tuig. Nagpanagna ang mga eksperto nga ang proporsiyon sa implasyon mosaka pag 40,000% ning tuiga.” Ang mga prisyo sigeg saka sa matag adlaw ug takna. Sa kataposang taho, mobalor ug 50,000 ka pesos ang usa ka baretang tsokoleyt—dos-pulgada (5-cm) ka lut-od sa papel de banko nga mas bug-at kay sa tsokoleyt. Miingon ang usa ka parmasista nga mipalit siyag bag-ong maluhong awtong Toyota sa miaging tulo ka tuig sa samang prisyo nga iyang isingil karon sa tulo ka kahong aspirin. “Moabot makaduha sa usa ka semana ang ayroplanong puno sa kuwarta gikan sa mga imprintahan sa West Germany ug sa Britanya,” miingon ang taho. “Ang pagpamalit ug kuwarta mikostar sa Bolivia ug kapin sa $20 milyones sa miaging tuig, nga nagpahimo niining ikatulo sa labing dakong butang nga gipalit sa gawas, sunod sa trigo ug mga gamit sa mina.”
Mga Pamilyang Kulang ug Kaon
● Dugang pa ang nahimo sa kanihit sa pagkaon kay sa kalungtaran sa kinabuhi. Makapukgo usab kini sa karaan nang mga tradisyon. Diha sa gihampak sa kanihit sa pagkaon nga bahin sa Chad, ang taas ug abot nga sistema sa pamilya, nga magpaobligar bisan sa layo nang mga paryente sa pag-atiman niadtong nagkalisodlisod, nameligro, mitaho ang The New York Times. Maingon man, ang maayog kaon nga mga ginikanang nag-uban sa gipanggutom nga kabataan maoy kasagaran nang talan-awon, miingon si Dr. John van Erps, taga Belgium nga nagpuyo sa Sentral Chad sa dugay nang katuigan, ug si Catherine Joguet, usa ka Pranses nga nars nga nagtrabaho uban niya. Sila nagtuo nga pasagdan na lang sa ubang mga ginikanan ang ilang masakitong anak nga mamatay aron makahatag gamayng pagkaon sa mga membro sa pamilya nga may dako pang higayon nga mabuhi. “Diha sa mga pamilya, mokaon ug una ang mga lalaki, ikaduha ang mga babaye, dayon ang mga anak,” miingon si Van Erps. “Dili na sila mangagda sa mga ig-agaw sa pakigbahin sa nihit nga pagkaon.”
Mga Linya, mga Linya
● Ang mga lungsoranon sa Sobyet nakagugol ug 65 ka bilyong oras sa tawo sa matag tuig sa pagbarog sa mga linya, 80 porsiento nianang orasa sa paglinya maoy sa pagpalit ug makaon, misulat si Vasily D. Patrushev sa Izvestia sa Moscow. Si Patrushev, nga nagtrabaho sa Work and Leisure Time Department of the Institute of Sociological Research ug eksperto sa mga linya, midugang nga ang total nga oras sa paghulat katumbas sa panahon sa pagtrabaho sa 35 milyones ka bug-os panahong mga empliyado. Apan “ang pagtuo nga resulta ang mga linya sa pagkanihit sa mga baligya maoy larawan sa sayop nga pagtuo,” siya miingon. “Ang linya nga walay usa kanato ang makagusto dili daotang tan-awon sa mga libro sa kuwenta sa mga tindahan. Ang linya, sa pagkamatuod, naghulagway sa pagkinabuhi, usa ka dili maputol nga mga linya sa pumapalit, ug nagpaneguro nga tagan-an sa tindahan ang plano niini sa pagpamaligya.” Ang Izvestia mipatik usab ug sulat gikan sa usa ka ekonomista kinsa miingon nga ang tindahan walay tinguha sa pagpasobra sa ilang binulan nga plano sa pagpamaligya “sa kahadlok nga magpadayon sa umaabot ang hataas nga plano,” ug busa makamugnag dugang trabaho sa tindahan.
Palakaw sa Pagkunhod sa Populasyon
● Ang gobyerno sa Mexico naningkamot sa pagdani sa mga tawo sa “paggawas sa nagkahuot ug dili maayong puy-ang kaulohan sa Mexico,” mitaho ang The New York Times. Ang Mexico City, nga adunay 18 milyones ka pumoluyo, nagatubo sa proporsiyon nga mga usa ka gatos ka libo kada bulan. Ang gihampak sa kakabus nga mga mag-uuma nga nagpadayon sa pagsulod sa siyudad nakadugang sa problema sa mga serbisyo ug mga pasilidad sa publiko sa siyudad. Dili pa dugay, si Presidente Miguel de la Madrid Hurtado mipahayag nga kapin sa 50 ka ahensiya sa gobyerno ug gipalakaw sa gobyernong mga industriya, nga adunay 40,000 ka empliyado sa kaulohan, pabalhinon gawas sa siyudad ngadto sa kalungsoran. Dili lamang kining pagbalhin makahaw-as sa Mexico City ug mga tawo apan gidesinyo kini sa pag-apod-apod sa kuwarta ug gahom sa kaulohan ug sa paghimo sa ubang dapit nga madanihon.
Plastik sa Lawod
● “Ang kadagatan ug kalaworan sa kalibotan, nahugawan na sa nangaawas nga mga asiete, makahilong mga kemikal ug radyoaktibong mga biya, karon nahugawan sa bag-o ug malamayong porma sa polusyon—ang mga biya sa plastik,” mitaho ang The New York Times. Sumala sa National Academy of Sciences, kada tuig ang komersiyal nga mga barko sa pangisda—nga dakong tighugaw—naglabayng kapin sa 52 milyones ka libra (24 milyones kg) sa plastik nga mga putos ngadto sa dagat ug mawad-ag kapin sa 298 ka milyong libra (135 milyong kg) sa plastik nga mga gamit sa pangisda, lakip sa mga baling, pisi sa pasol, ug mga boya. Gibanabanang usa o dos milyones ka langgam sa dagat ug kapin sa usa ka gatos ka libong mananap sa dagat ang mangamatay sa usa ka tuig gumikan sa pagkaon sa piraso sa nanglutawng plastik o sa pagkasabod sa mga plastik nga pukot.
Nagkadaghang Transplant
● “Ang mga doktor nga nagtigom sa Standford University [di pa dugay] nanagna nga kapin sa 700 ka pagbalhin [transplant] ug mga kasingkasing ginahimo sa usa ka tuig sa T.B. sa matapos ang pulo ka tuig,” mitaho ang New Scientist. “Kini maoy lima ka pilo sa presenteng numero.” Bug-os nga gibiyaan ang operasyon sa katuigan sa 1970 tungod kay ang kadaghanang mga pasyente nangamatay sulod lamang sa pipila ka semana. Apan karon nagkataas ang kinabuhi sa mga pasyente tungod sa bag-ong kalamposan sa medisinang cyclosporine A, nga magpahunong sa mga paningkamot sa lawas sa pagsalikway sa langyawng organo. “Kapin sa 80 por siento sa mga pasyente sa Standford buhi human sa usa ka tuig ug 67 por siento buhi human sa tulo ka tuig,” miingon ang taho. Ang operasyon mismo mobalor ug $80,000. Dugang pa niini adunay laing $45,000 alang sa mga eksamin sa dili pa himoon ang operasyon ug human sa operasyon nga pagtambal. Gitagad sa gobyerno karon kon kinsay mobayad ning operasyona sa umaabot.
Negosyo sa Pagngalan sa mga Bitoon
● Sukad sa 1979 usa ka gatos ka libong tawo mibayad matag usa ug $25 ngadto sa $35 sa kompaniya sa Illinois—usa sa daghan niining matanga sa kompaniya sa Tinipong Bansa—sa pribilehiyo sa pagngalag bitoon alang kanila o sa ilang mga minahal. Sila gisultihan nga ang mga ngalan “ilista sa libro nga ipatik sa ulahing petsa diha sa Library of Congress,” miingon ang pamahayag sa prensa sa Library of Congress. Apan ang katungod sa pagprintag libro dili mohatag ug opisyal nga posisyon sa pagngalag mga bitoon, mipahayag ang prensa. Ang mohatag lamag opisyal nga ngalan mao ang IAU (International Astronomical Union) sa Paris, Pransiya. Miingon ang usa ka opisyal sa IAU: “Mangiob ang among panglantaw niining negosyo sa pagngalag mga bitoon.”
Mga Abo Ngadto sa Wanang
● Sa Florida usa ka asosasyon sa mga tig-alagad sa lubong ug mga enhinyero nga gitawag Celestis Group nagsuhol sa usa ka pribadong kompaniya, Space Services, Inc., sa pagpadalag mga abo sa nangamatayng mga tawo ngadto sa wanang sa ulahing 1986 o 1987. Sa pagbuhat niini, daoban sa Celestis ang matag patayng lawas sa tawo nga nalista sa biyahe hangtod ang mga abo masulod sa usa ka kapsula nga may sukod nga tulo ka bahin sa walo sa usa ka pulgada por un kuwarto (1 cm por 3.2 cm). Ingon ka daghan sa 13,000 niining kapsulaha ang masulod sa satelayt sa Space Service. Pinaagig mga teleskopyo, ang mga paryente sa namatyan makakita sa satelayt samtang molabay kini sa ibabaw. Ang gasto sa paglubong sa wanang mahal kaayo nga mobalor ug $3,900 sa matag kustomer.
Kahadlok sa AIDS sa Britanya
● “Ang kamatayon . . . sa kapilyan sa prisohan sa Church of England nag-antos sa sakit nga AIDS nakapukawg dakong kalisang sa panglawas sa Britanya,” mitaho ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada. Ang 38-anyos nga klero mao ang ika-52 nga biktima sa AIDS sa Britanya. “Nakadawat kamig mga tawag sa telepono gikan sa tinahod nga mga kababayen-an sa iglesya nga nakainom sa bino sa samang kopa nga giimnan” sa kapilyan, miingon si Dr. Anthony Kirkland, usa ka opisyal sa panglawas sa distrito. “Nahadlok sila nga napasa diha kanila ang impeksiyon, apan gipasaligan ko sila nga wala silay angay kabalak-an.” Si Kirkland miingon nga homoseksuwal ang kapilyan. Apan, siya midugang, “iyang gitipigan ang duha ka bahin sa iyang kinabuhi nga bug-os separado.”
Ang mga taga Brazil Nag-aso
● Ang pagtabako mao ang pangunang hinungdan sa kamatayon nga malikayan sa Brazil, miingon ang WHO (World Health Organization). Sa 1979 ang pagpanabako nakapahinabog gibanabanang un-kuwarto sa 90,000 ka kamatayon tungod sa ischemic heart disease ug un-tersiya sa 60,000 ka kamatayon tungod sa kanser, gawas nga nakapatayg 40,000 ka bag-ong natawong mga bata. “Apan ang gobyerno, nga nag-atubang ug problema sa labing dakog utang sa kalibotan, hayan dili mosugyot sa mga lungsoranon sa paghunong sa pagtabako,” mitaho ang New Scientist. “Duolan sa 75 porsiento sa menudong prisyo niini sa sigarilyo moadto sa gobyerno, ang labing taas nga buhis sa tabako sa kalibotan. Bisan pa niining pinansiyal nga palas-anon, ang mga taga Brazil mamalit ug kapin sa 370 ka milyong sigarilyo sa usa ka adlaw, nga nakahatag 11.6 porsiento sa kita sa buhis sa ilang nasod.”
Pag-inom ug mga Droga
● Usa ka surbi sa New York State Health Department nakakaplag nga 20 porsiento sa tin-edyer sa New York nanabako, ug 55 porsiento tig-inom ug alkoholikong mga ilimnon, ug 65 porsiento nakasulayg droga. Ang surbi, binase sa mga interbiyo sa telepono sa 1,214 ka tin-edyer nga nagpanuigong 13 ngadto sa 19, maoy naghawas sa 2.1 ka milyong tin-edyer sa estado. Pinaagi niini, sa 1,183,000 ka tin-edyer nga tig-inom ug alkoholikong mga ilimnon, 36 porsiento moinom labing menos kausa sa usa ka semana ug 21 porsiento mga hinginom, nga moinom ug lima ug daghan pang ilimnon sa usa ka pag-inom. Sumala sa surbi, 30 porsiento sa mga tin-edyer sa New York nakasulayg marijuana.
Pasidaan sa Ali Alang sa Bata
● Di pa dugay, unom ka kompaniya mihunong sa paggamg akordiyong estilo nga ali sa bata ilalom sa kasabotan nga nakab-ot sa Consumer Product Safety Commission, mitaho ang Daily News sa New York. Ang mga balabag, nga sagad gigamit aron makaali sa mga bata sa paglakawlakaw, nalangkit sa mga kamatayon sa walo ka bata di pa dugayng katuigan. “Ang mga opisyal sa kaluwasan nagpasidaan nga ingon ka daghan sa 10 milyones sa mga ali anaa gihapon sa mga balay sa Amerikano, ug ilang giawhag ang mga ginikanan sa dili na paggamit kanila,” miingon ang taho.
Pagmakenilya Pinaagig Mata?
● Ang mga enhinyero sa Ottawa, Canada, nakahimog paresan sa antiyohos nga makahimo sa pagmakenilya pinaagi sa ‘sugo sa mata,’ mitaho ang The Medical Post sa Toronto. Sa unsang paagi moobra kini? Ang mga antiyohos konektado sa kompiyoter ug sa tigprinta. Ang usa sa paresan niining antiyohosa adunay 60 ka nagkalainlaing letra—mga alpabeto, mga kinahanglanong panulbok ug hugpong sa mga sugo—nga adunay tigpaila nga makahibalo kon unsang letraha ang gituktokan sa mata sa tiggamit. Human sa pipila ka “gutlo sa pagtutok,” nga sagad tunga sa segundo, mosiga ang pulang suga sa napiling letra aron sa pagtino sa napiling letra. Laing katunga sa segundo, motingog ang kompiyoter sa pagseguro sa tiggamit nga ang iyang gipili natipigan sa memorya sa kompiyoter. Ang mensahe mahimong ikaprinta usab diha sa papel inigtan-aw sa tiggamit sa karakter nga nagrepresentar sa tigprinta. “Ang gamit gilaomang makabukas ug bug-os bug-ong kalibotan alang sa ubang mga tawo nga grabe kaayong pagkabaldado,” miingon ang taho.
Kapeligrohan sa Paraiso
● Ang mga aksidente sa sakyanan mao ang pangunang hinungdan sa kadaot diha sa kadaghanang siyudad sa kalibotan. Apan dili sa halayong mga dapit. Ang mga dapit sa Papua New Guinea, pananglitan, ang pangunang kapeligrohan mao ang mga kahoy, mitaho ang British Medical Journal. Ang mga tigdukiduki nga nagtimbangtimbang sa mga gipasulod sa Probinsiyal Ospital sa Milne Bay Province nakakita nga 41 porsiento sa nangasamdan ug nangapiang nalangkit sa kahoy. Lakip sa mga aksidente mao ang pagkahulog gikan sa kahoy samtang nagkatkat ug sa pagkaigo sa natumbang kahoy o sa nahulog nga lubi—nga makatumba sa tawo uban sa puwersa nga duolan sa 2,000 ka libra (900 kg). Samtang ang popular nga batasan sa mga taga pulo mao ang paglingkod ilalom sa iyang mga kahoy, ang mga tigdukiduki mitapos: “Ang kadaghanan sa mga taga baryo kuging nagpananom sa ilang mga tanaman ug nagpameligro sa ilang kinabuhi pinaagi sa pagkatkat sa tumoy sa pagpupo sa bunga sa ilang pinakataas nga kahoy.”
Mga Silot sa Pagmaneho nga Hubog
● Ang kamatay nga gipahinabo sa hubog nga mga drayber nakapatunghag grabeng reaksiyon gikan sa nagkalainlaing awtoridad gikan sa tigpatuman sa balaod. Mikutlo gikan sa Health News Digest, ang The Medical Post sa Canada mitaho nga sa Turkey “dalhon sa polis ang hubog nga mga drayber sa 32 km (20 milya) gikan sa lungsod diin didto (guwardiyado) pugson sila sa pagbaktas sa pagpauli.” Sa Finland ang “ikaduhang paglapas sa pagmaneho nga hubog moresulta sa permanenteng pagbawi sa lisensiya sa pagmaneho.” Sa Kentucky, U.S.A., kinahanglang motabang ang hubog nga mga drayber sa kapolisan ug sa mga trabahante sa transportasyon sa paghinlo sa pagbanggaay sa hubog nga mga drayber. Sa El Salvador “silotan ka nila pinaagi sa firing squad,” miingon ang artikulo.