Pagpaniid sa Kalibotan

1991 Nagsugod nga Dili Maayo

Ang sunodsunod nga katalagman sa tibuok kalibotan sa unang pila ka bulan sa tuig nakapalisod sa mga katakos sa mga organisasyon sa hinabang. “Wala pa sukad sa pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan II nga daghan kaayong tawo diha sa daghan kaayong kontinente ang nag-atubang sa maong kadaot,” matud sa U.S.News & World Report. Ang Sobyet Georgia gihapak sa tulo ka linog. Ang usa ka linog mihapak usab sa Costa Rica ug Panama. Ang mga buhawi sa Tinipong Bansa nakapayhag sa mga bahin sa Kansas ug Oklahoma. Ang unos nga may hangin nga 230 kilometros sa usa ka oras midabodabo sa Bangladesh sa walo ka oras, nga mipatayg labing menos 125,000 ka tawo ug nagbilin sa milyonmilyon nga walay balay. “Giduyogan sa mga panginahanglan sa rehiyon sa Persianhong Gulpo ug sa Aprika, diin ang kagutom nagpameligro na sa 14 milyong Etiopianhon ug Sudanese lamang, kining bag-ong mga trahedya naghimo sa mga organisasyon nga nagkadipodipo,” mitaho ang magasin. Matud sa usa ka opisyal sa Red Cross: “Ambut unsay sunod nakong himat-an.”

Mga Nangamatay sa Linog

Ang mga linog nagpahinabog sama ka daghang kamatayon sa miaging tuig kay sa enterong napulo ka tuig nga miagi. Sumala sa U.S. Geological Survey, kapin sa 52,000 ka nangamatay sa mga linog gitaho sa 1990, kon itandi sa mga 57,500 nga namatay gumikan sa mga linog tali sa 1980 ug 1989. Kadto ang kinatas-ang tinuig nga namatay sukad 1976. Kadaghanan sa mga kamatayon nahitabo sa usa ka linog nga may sukod nga 7.7 nga mihapak sa Iran sa Hunyo, nga mipatay sa gibanabanang 50,000 ug nakaangol sa 60,000 pang uban. Ang taho naglista sa 68 ka dagkong linog sa miaging tuig, nga labaw ug 8 kay sa miaging tuig.

Mga Estudyante sa Parmasyotika ug Pag-abuso sa Droga

Ang primera-anyong mga estudyante sa parmasyotika nga nagtungha sa University of Texas sa Austin sa Tinipong Bansa giingnan nga sa tibuok nasod, ang mga estudyante sa parmasyotika may labing taas nga proporsiyon sa pag-abuso sa droga sa tanang tunghaan sa propesyon. Ngano? “Wala gayod ako mahibalo,” matud sa Katabang Dekano sa Parmasya nga si Arlyn Kloesel. “Apan ang mga propesyon nga tig-atiman may tendensiya nga makadani nianang matanga sa tawo. Ug dili ang bogo nga estudyante. Sa katibuk-an mao ang utokang estudyante, ang lider sa mga estudyante . . . nga sa kataposan mosangko nga may problema.” Ang mga estudyante gitambagan nga sa dili pa matabangan sa tukma ang mga giyanon o mga alkoholiko, kinahanglang ilang dawaton nga sila may problema ug unya andam nga magpatabang.

Mabangisong Krimen Misulbong sa Tinipong Bansa

“Ang mabangisong krimen, nga kadaghanan niana nalangkit sa droga, nag-uswag sa halos tanang siyudad sa Amerika,” matud sa magasing Newsweek. “Ang mga pusil, apil ang mga armas sa pag-atake sa paramilitary, daw nahadiindiin​—bisan diha sa mga kamot sa mga bata.” Ang mga pagbuno may kinatas-ang ihap sa miaging tuig. Ang gibanabanang 23,200 ka tawo gipatay, nga 60 porsiento kanila pinaagi sa paggamit ug pusil. “Sa matag 100 ka oras sa atong kadalanan kita mamatyan tulo ka pilo mas daghang batan-ong lalaki kay sa napatay sa 100 ka oras nga gubat sa mamala sa Persianhong Gulpo,” mireklamo ang Sekretaryo sa Health and Human Services nga si Louis Sullivan. Kini matuod bisan pa sa kamatuorang ang Tinipong Bansa nagbaton sa labing taas nga proporsiyon sa kalibotan sa mga priso nga maoy 426 ka priso sa matag 100,000 ka tawo sa nasod. Ang pagbuno karon mao ang pangunang hinungdan sa kamatayon alang sa mga itom nga lalaki tali sa mga edad nga 15 ug 24. Nganong ang krimen misulbong sa ingon? Sumala sa mga eksperto, “ang mga proporsiyon sa krimen mouswag sa dihang ang mga tigpugong sa katilingban​—ang pamilya, ang simbahan, ang silinganan, ug ang tanang dili-makitang mga bugkos sa usa ka nahiusang komunidad​—mabugto,” miingon ang Newsweek.

Pag-atiman sa Panglawas sa Hayop

Ang kalibotan sa medisina sa binuhing hayop nag-apil sa tanan gikan sa “komplikadong operasyon ngadto sa gibantayang mga programa sa pagkontrolar sa timbang, pag-atiman sa ngipon ug panambag bahin sa kagawian,” mitaho ang The Toronto Star. “Ang pagbatog hayop karong adlawa mahal kaayo,” matud sa usa ka nars. Ang pagtambal sa nabali nga tiil sa usa ka dakong iro mokostar ug kapin sa $700 (Canadian). Maandam sa pagbayad ug $800 ug labaw pa alang sa pagtambal sa usa ka nahubag nga atay. Ang pag-ilis sa rinyon daling molapaw sa $5,000. Ang panambag bahin sa kagawian moabot ug $100 sa usa ka oras. Ang mga serbisyo bahin sa panglawas sa hayop nagaapil usab sa mga seksiyon sa panganak, pasilidad sa intensive care, paggamit sa acupuncture, electrocardiograms, pagkuha sa katarata, root-canal nga trabaho, ug bisan sa insyurans sa binuhing hayop.

Kalasangan Mas Kusog Nagkahanaw

“Ang tropikal nga kalasangan sa yuta nagkahanaw 50% nga mas kusog kay sa gibanabana sa nangagi,” mitaho ang Perspectives, ang bulletin sa International Institute for Environment and Development. Imbes sa gibanabanang 11 milyong ektarya sa usa ka tuig, ang impormasyong nahipos sa World Resources Institute karon nagpakita nga “16 ngadto 20 milyong ektarya sa tropikal nga kalasangan tingali maupaw kada tuig.”

Kataposan sa Numerong 666

“Giwala sa Britanya ang Satanasnong numero nga 666 gikan sa mga plaka sa lisensiya sa kotse,” mitaho ang basahong Leaders. Sumala kang Annette Welsh, tigpamaba sa Britanikong Departamento sa Transportasyon, nangreklamo ang mga drayber nga ang numero maoy responsable sa ilang mga aksidente. Usa ka lalaking Welsh nag-ingon nga usa ka semana tapos siya maisyuhi sa numero, ang iyang suplay sa tubig gihiloan, ang iyang balay gilungkab, ug ang iyang kotse giguba sa usa ka trak. Sa aktuwal, ang Pinadayag 13:18 nagpadapat sa numerong 666 ngadto sa simbolikong mapintas nga mananap nga naghawas sa politikanhong sistema sa kalibotan ug wala maglangkit niini sa mga aksidente o susamang personal nga panghitabo.

AIDS Nag-uswag

Ang labing makapasubong tagna bahin sa AIDS karong bag-o giluwatan sa WHO (World Health Organization). Sa tuig 2000, gipakita sa pagbanabana sa umaabot, 10 milyong bata ug 30 milyong hamtong ang matakboyan sa AIDS nga virus sa tibuok kalibotan. Gibanabana nga sa maong panahon pulo ka milyong tawo ang mahimong mga kaso sa nakalamay nang AIDS ug ang mga kamatayon gikan sa sakit maghimong ilo sa mga pulo ka milyong bata. Usa ka tuig lang nga miagi, ang WHO nagbutang sa gidaghanon sa mga kaso sa AIDS nga 5 milyong bata ug 25 milyong hamtong. Ang mga panagna girebisar sa dihang gipakita sa mga pagtuon nga ang virus mikaylap sa makahadlok nga proporsiyon diha sa mga bahin sa ubos-Sahara nga Aprika ug sa Asia.

Pagtambok sa mga Nangundang sa Pagtabako

Ang gikahadlokan pag-ayo sa daghang tigtabako mahitungod sa paghunong mao nga sila manambok. Nakaplagan sa mga tigdukiduki sa Centers for Disease Control sa Tinipong Bansa nga ang kasarangang tigtabako nga mohunong sa pagsigarilyo manambok ug 3 ngadto 4 kilos sa lima ka tuig nga yugto. “Gikan sa panglantaw sa kahimsog, ang pagpanambok maoy dili dako,” matud sa direktor sa pagtuon. Bisan pa niana, ang mga kaayohan sa panglawas gikan sa paghunong molabaw kaayo sa bisan unsang riyesgo gikan sa ekstrang timbang.

Makaayo ang Menos nga Asin

Ang pagmenos sa makaon nga asin sa 3 gramos matag adlaw makapakunhod sa kaso sa sakit sa kasingkasing sa 16 porsiento ug sa mga strokes sa 22 porsiento sa Kasadpang kanasoran, nag-ingon ang mga tigdukiduki sa London. Ang pagkunhod makabaton ug mas dakong epekto kay sa pagtambal sa droga. Sa pagpatik sa ilang mga resulta diha sa British Medical Journal, ang mga tigdukiduki gikan sa St. Bartholomew’s Hospital Medical School, London, nagtambag sa mga tigpabrika sa pagkunhod sa gidaghanon sa asin diha sa ilang mga produkto. Kon ang asin dili iapil sa giprocesong mga pagkaon, matud nila, ang mga atake sa kasingkasing makunhoran ug 30 porsiento ug ang kamatayon tungod sa strokes sa 39 porsiento, nga magsanta sa 65,000 ka kamatayon sa usa ka tuig sa Britanya lamang. Ang mga tawo gitambagan sa pagmenos sa ilang makaon nga asin pinaagi sa dili pagdugang ug asin diha sa lamesa ug pinaagi sa paglikay sa parat nga mga pagkaon.

Terorismo sa Ayroplano​—Wala Pay Kasulbaran

“Ang teknolohiya nga gitumong sa pagpakyas sa mga atake sa terorista diha sa komersiyal nga mga ayroplano dili pa gihapon makahatag sa gilaoman sa mga siyentipiko,” miingon ang magasing New Scientist. “Tapos sa ubay-ubay nga katuigan sa pag-eksperimento, walay sistema sa pagtiktik ang makakab-ot sa pinakadiyutay nga mga kinahanglanon nga gibutang sa US Federal Aviation Administration (FAA).” Ang ahensiya buot sa usa ka sistema nga makasusi sa napulo ka bag sa usa ka minutos, makatiktik sa “ubay-ubayng libras” sa mga pabuto 95 porsiento sa panahon, apan may proporsiyon sa “palsong-alarma” nga “nagsingabot” sa 1 hangtod 2 porsiento. Bisan pa niana, ang X-ray nga mga makina ug mga tigtiktik sa metal dili makatiktik sa “piniling armas karon sa terorista”​—ang plastik nga mga pabuto. Ang plastik nga pabuto gigamit sa pagpabuto sa usa ka Pan-Amerikanhong jet ibabaw sa Lockerbie, Scotland, niadtong 1988.

Laing Katarongan sa Dili Pagtabako

Nasayran na nga ang pagsigarilyo mopauswag sa riyesgo sa mga atake sa kasingkasing. Gipakita karon sa mga pagtuon nga kini mahimong “magbabag usab sa kagil-as nga magpasidaan sa sakit sa kasingkasing,” matud sa magasing Health, ug magpamenos sa pagbati sa sakit. “Kon ang mga sigarilyo magkunhod sa pagbati sa sakit, mahimong makabaton kag dakong pagkasamad sa imong kasingkasing una ka makabatog medikal nga tabang,” matud ni Dr. Michael Crawford, tsirman sa Konseho sa Klinikal Kardiolohiya sa American Heart Association.