Pagpaniid sa Kalibotan
Romanhong Bahandi Nakaplagan sa Britanya
Ang tinipigang 14,780 ka bulawan, plata, ug mga salaping bronse, maingon man ang 90 sentimetros nga bulawang kulintas, 15 ka bulawang pulseras, ug mga 100 ka platang kutsara, nakalotan sa usa ka umahan sa Suffolk, Inglaterra. Ang koleksiyon nadiskobrehan sa usa ka retiradong hardinero kinsa migamit ug usa ka metal detector aron pangitaon ang nawala nga martilyo. Usa ka eksperto nagbanabana sa bili sa kaplag nga labing menos 15 ka milyong dolyar. Gitino sa usa ka hurado nga ang bahandi maoy kabtangan sa Britanikong Gobyerno, nga nagkahulogang ang 70-anyos nga si Eric Lawes, nga maoy nakakita sa tinipigan, makadawat ug bayad nga ex gratia nga katumbas sa bili sa koleksiyon diha sa tindahan. Ang bahandi gipasundayag sa publiko diha sa Britanikong Museyo, nagtaho ang Guardian Weekly.
Makamatay nga Linog sa India
“Nga may ulo sa elepante ug lawas sa busyad-ug-tiyan nga tawo, si Ginoong Ganesha maoy usa sa labing minahal nga diyosdiyos sa Hinduismo, usa ka diyos sa bag-ong mga sinugdanan ug sa suwerte,” matud sa magasing Time. Apan mga oras lamang pagkatapos sa napulo-ka-adlaw nga piyesta nga gipasidungog niining maong diyos sa maayong kapalaran, ang habagatan-kasadpang rehiyon sa India gihapak sa usa ka linog nga nagpahugno sa mga balay diha sa kapin sa 50 ka balangay ug mga lungsod. Kinadul-an sa episentro sa linog, nga mirehistro ug 6.4 sa Richter scale, 90 porsiento sa balangay sa Killari ang napayhag. Ang pila ka banabana nagbutang sa nakalas nga kapin pa sa 20,000, nga naghimo niana nga kinagrabehang linog nga mihapak sa sub-kontinente sa India sulod sa 58 ka tuig. Kasagaran sa namatay gipahinabo, dili sa gikusgon sa linog, kondili sa kinaraang pagkatukod sa kadaghanang balay, nga hinimo sa gipagahing mga lapok o tisa, nga nahugno ug naglubong sa mga molupyo niini. Pananglitan, ang linog sa San Francisco mga pipila ka tuig kanhi mirehistro ug 6.9 sa Richter scale. Bisan pa niana, 67 lamang ka tawo ang gikataho nga namatay, lakip sa kamatayong gipahinabo sa mga atake sa kasingkasing.
Mga Suliran sa Literasiya sa Canada ug sa Tinipong Bansa
Ang upat-ka-tuig nga pederal nga pagtuon sa literasiya sa Tinipong Bansa nagpakita nga “halos katunga sa 191 ka milyong hamtong nga mga molupyo sa nasod dili kaayo maantigo ug Ingles aron magsulat bahin sa sayop sa kuwenta sa balayranan o magkalkulo sa gidugayon sa usa ka biyahe sa bus gikan sa gipatik nga eskedyol,” nagtaho ang The New York Times. Kini nagkahulogan nga sila nag-atubang ug kalisdanan diha sa inadlawng mga butang, sama sa hustong pagkuha ug impormasyon gikan sa usa ka mantalaan, pagpil-ap sa papel nga gamiton sa pagdeposito sa bangko, pagbasa sa usa ka eskedyol sa bus, o pagtino gikan sa usa ka label sa hustong dosis sa medisina nga ihatag sa bata. Ang samang opisyal nga pagtuon sa Canada nagpunting nga “ang mga katakos sa pagbasa sa 16 porsiento sa Canadianong mga hamtong limitado kaayo nga dili sila makasabot sa kadaghanan sa mga sinulat nga materyal nga mahibalag sa inadlawng kinabuhi” ug nga ang dugang 22 porsiento makabasa lamang sa sinulat nga tin-awng naglaraw sa usa ka yanong buluhaton ug anaa sa sinating konteksto, sumala sa The Globe and Mail. Ang nawala nga pagkamabungahon, mga sayop, ug mga aksidente tungod sa pagkadili-maayong mobasa nagpildi sa mga negosyo ug binilyong dolyar.
Dungog sa Klero Diha sa Publiko Ningmenos
“Matag tuig sukad sa 1988, ang Gallup nga mga surbi nagpakita nga labi pa ka daghang tawo ang nagtuong ang relihiyon nawad-an na sa impluwensiya kay sa nagtuong ang impluwensiya sa relihiyon nagauswag,” matud sa Los Angeles Times. Usa ka katarongan mao nga ang klero ingong propesyon wala na tahora sa publiko. Walo ka tuig kanhi ang kinatas-ang 67 porsiento sa mga Amerikano naggrado sa klero nga “taas” o gani “taas kaayo” diha sa pagkamatinud-anon ug sa mga sukdanan sa pamatasan. Ang usa ka 1993 nga surbi nagpakita ug pag-us-os ngadto sa 53 porsiento. Ngano? Ang mga eskandalo nga naglangkit sa dili-maayong seksuwal nga panggawi sa mga ebanghelisador sa telebisyon, sa Protestanteng mga pastor, ug sa Katolikong kaparian nagmansa sa dungog sa klero, maingon man ang mga panaglalis kon kinsay adunay katungod sa mga pundong salapi. Pagka 1988, gipulihan sa mga parmasiyotiko ang klero sa pagkalabing tinamod sa mata sa publiko. Laing surbi nagpakita pa gani nga ang kinaugalingong mga negosyo, maingon man ang mga kompiyuter ug teknolohiya, giisip nga mas labaw pa ug impluwensiya sa kaayohan kay sa mga simbahan. Apan ang publiko mibati gihapon nga ang klero mas matinud-anon kay sa mga politiko ug mga manunulat.
Nameligro ang Ihalas nga Kahayopan sa India
Ang mga opisyal sa Union Environment Ministry sa India andam na niadtong miaging tuig sa pagpahibalo sa ilang mga kalamposan diha sa pagluwas sa Indian nga tigre sa dihang ilang nadiskobrehan nga ang kasukwahi maoy nahitabo: Ang tigre hapit nang mahanaw. Mga 1,500 sa 4,500 ka tigreng ihalas ang gipamatay sa mga mangingilot sukad sa 1988. Halos tanang bahin sa gipatayng mga tigre—mga panit, mga bukog, dugo, ug mga kinatawo pa gani—ang gibaligya sa sekretong mga baligyaanan sa mahal kaayong mga prisyo. Ang di-legal nga negosyo nagaduso usab sa daghan sa ubang mga mananap sa India sa pagkapuo. Ang gidaghanon sa mga rhinoceros nga gipamatay tungod sa ilang mga sungay midoble. Daghang laking mga elepante ang gipamatay usab tungod sa ilang mga sungo. Ang tanang matang sa mga leopardo gipamatay tungod sa ilang mga panit, ang musk nga osa gipamatay tungod sa humot nga mga bulsabulsa ilalom sa ilang mga tiyan, ug ang itom nga mga oso gipamatay tungod sa ilang mga apdo. Dugang pa, ang mga bitin ug mga halo gipamatay tungod sa ilang mga panit, ug ang mga mongoose tungod sa ilang tuskig nga buhok, nga gigamit sa paghimog mga brutsa. Ang ubang mga mananap, sama sa starred nga pawikan ug mga banog, ginabiyahe gawas sa India diha sa di-legal nga negosyo sa binuhing mga mananap. Ang mga guwardiya sa lasang nahadlok nga pamatyon tungod kay armado kaayo ang mga mangingilot.
Taho Bahin sa Panglawas sa Kalibotan
Nga naglarawan ug usa ka masulob-ong hulagway sa tibuok-yutang pakigbugno batok sa sakit, ang World Health Organization diha sa iyang ikawalong taho bahin sa kahimtang sa panglawas sa kalibotan, nag-ingon: “Ang mga sakit sa tropiko dayag nga mikaylap pag-ayo, lakip ang kolera nga mikaylap ngadto sa kayutaan sa Amerika sulod sa unang higayon niining sigloha, ang epidemya sa yellow fever ug dengue nga nag-apektar sa mas daghan pa, ug sa kahimtang sa malarya nga nagakadaot pa . . . Ang pandemya sa AIDS nagakaylap sa tibuok yuta . . . ang tesis nagauswag . . . Sa nagakaugmad nga kalibotan, ang gidaghanon sa mga kaso sa kanser sa unang higayon milabaw sa mga kaso sa kanser diha sa naugmad nga mga nasod. Ang diyabitis nagauswag bisan asa.” Nga naglakip sa yugto gikan sa 1985-90, ang taho nagpakita nga 46.5 milyon sa 50 ka milyong namatay matag tuig ang gipahinabo sa balatian ug sakit ug nga halos 4 ka milyon sa 140 ka milyong masuso nga matawo matag tuig ang mamatay sulod sa pipila ka oras o pipila ka adlaw human sa ilang pagkatawo. Pito ka milyong bag-ong mga kaso sa kanser ang mahitabo matag tuig, ug kapin sa usa ka milyong tawo matag tuig ang maimpeksiyon sa nagpahinabog-AIDS nga HIV. Sa makalipayng bahin, ang pipila ka sakit sa mga bata, sama sa tipdas ug ubong-saguysoy, nagaus-os, ug ang gitas-on sa kinabuhi miuswag ug tali sa usa ug duha ka tuig. Ang tibuok-yutang aberids karon maoy 65 anyos.
Mga Sakit nga Nalangkit sa Panigarilyo sa Tinipong Bansa Nagakamenos
Ang Centers for Disease Control and Prevention (CDC) sa T.B., nagpahibalo ug pag-us-os sa gidaghanon sa mga namatay tungod sa panigarilyo—ang una sukad gisugdan paghupot ang mga talaan niadtong 1985. Ang gidaghanon sa mga Amerikano nga nangamatay matag tuig gumikan sa panigarilyo mius-os ug 15,000, ngadto sa 419,000 niadtong 1990, sa panguna tungod sa pagkunhod sa sakit sa kasingkasing nga gipahinabo sa panigarilyo. Mga 42.4 porsiento sa mga hamtong nga Amerikano ang nanigarilyo sa 1965. Pagka 1990 dihay 25.5 porsiento. Hinunoa, ang panigarilyo sa gihapon nagpabiling mao ang kinadak-ang hinungdan sa masantang sakit ug kamatayon ug nagpausbaw sa gasto sa panglawas sa mga $20 bilyon sa usa ka tuig. Samtang ang gobyerno nagagasto ug mga $1 ka milyon matag tuig diha sa mga panganunsiyo batok sa panigarilyo, ang industriya sa tabako nagagasto ug $4 ka bilyon diha sa mga promosyon ug mga panganunsiyo aron sa pagpalambo sa panigarilyo. Ang panigarilyo nagkunhod sa gitas-on sa kinabuhi sa aberids nga lima ka tuig matag tigsigarilyo, mitaho ang CDC.
Pagkawalay-Paglaom ug ang Kasingkasing
“Ang pagkawalay-paglaom ug ang kaguol nagpauswag sa hilabihan sa posibilidad nga ang usa ka tawo masakit sa kasingkasing ug mamatay tungod niini,” matud sa Science News. “Ang pagkawalay-paglaom ug kaguol nga magpabilin sa katuigan, bisan pag dili mahimong ‘grabeng depresyon,’ makapaluya sa kalihokan sa kasingkasing,” matud sa mga tigdukiduki. Ang mga tigsusi nagtuon sa 2,832 ka hamtong, nga nagpanuigon ug 45 ngadto sa 77, sa aberids nga 12 ka tuig. Ang tanan nagsugod nga walay sakit sa kasingkasing ug ubang molamay nga mga sakit. Ang mga kaplag nagpakita nga ang nangamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing maoy upat ka beses nga mas komon taliwala sa mga sumasalmot nga nagtaho ug grabeng pagkawalay-paglaom kay niadtong kinsa nagtaho nga wala mawad-ig paglaom ug nga ang mga kaso sa dili-makamatay nga sakit sa kasingkasing mitungha usab nga mas subsob diha niadtong nagmagul-anon. Ang gidaghanon sa nangamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing tin-awng mas dako bisan taliwala niadtong nag-antos ug dili-grabeng depresyon ug kasarangang pagkawalay-paglaom kon itandi niadtong nagtaho nga wala mawad-ig paglaom.
Walay Pagkatapos
Niadtong 1989, si Craig Shergold, usa ka siyete-anyos nga Britanikong batang lalaki, nag-antos gumikan sa tumor sa utok ug wala dahoma nga mabuhi. Ang iyang pangandoy mao ang pagpalabaw sa rekord sa kalibotan sa nakadawat sa kinadaghanang kard nga nanghinaot sa pagkaayo. Kay gipublikar sa palaumagian sa balita ug sa binase-sa-Atlanta nga Children’s Wish Foundation International, ang rekord nalabwan sulod sa mga bulan. Kapin sa 16 ka milyong kard nga pangomosta ang nadawat sa unang tuig, 33 milyon pagka 1992. Sila ginadawat pa gihapon sa gidaghanong 300,000 ka kard matag semana bisan tuod ang mga hangyo gipahibalo kapin sa duha ka tuig kanhi nga dili na magpadala. Ang pag-ihap mihunong sa 60 milyon. “Aduna kamiy 900 metro kuwadrado nga bodega nga napuno hangtod sa kisame sa mga sulat nga wala pa maablihi,” matud ni Arthur Stein, ang presidente sa organisasyon. Pinaagi sa tabang sa usa ka maluluy-ong tawo, gihimo ang usa ka operasyon kang Craig sayo niadtong 1991, ug 90 porsiento sa tumor ang nakuha.