Ang Kahimtang sa Panglawas sa Kalibotan—Usa ka Nagakadako nga Kalainan
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL
SA DIHANG si Ali Maow Maalin gibuti sa Somalia niadtong 1977, naospital siya ug nahimo usab siyang ulohan sa mga balita. Human siya matambali ug naayo, ang WHO (World Health Organization) nagpahibalo niadtong 1980 nga ang buti—human makadaot sa minilyong katawhan sulod sa kasiglohan—napapha na gikan sa nawong sa yuta. Si Ali gikaingon nga mao ang kataposang biktima sa kalibotan.
Niadtong 1992, ang WHO nagtaho ug ubang mga kauswagan sa pag-atiman sa panglawas: Sulod sa katuigang 1980, mas daghang tawo sa nagakaugmad nga kalibotan ang nakabaton ug luwas nga tubig imnonon ug mga pasilidad sa sanitasyon. Dugang pa, ang mas dakong porsintahe sa populasyon sa wala-kaayo-maugmad nga mga nasod nakapahimulos sa lokal nga serbisyo sa panglawas. Ingong resulta, sulod sa kataposang dekada, ang gidaghanon sa nangamatay nga mga bata mius-os sa pipila ka dapit.
Makahahadlok nga mga Kamatuoran
Apan, kining maong mga kauswagan gitugbangan sa mga kapildihan ug nasalipdan sa dagkong mga hulga. Tagda ang pipila ka makahahadlok nga mga kamatuoran.
HIV/AIDS—Kapin sa 17,000,000 ka tawo sa tibuok kalibotan ang natakboyan sa HIV, ang kagaw nga nagpahinabo sa AIDS. Mga 3,000,000 ang natakboyan sa usa ka di pa dugayng tuig, mga 8,000 sa usa ka adlaw. Kapin sa usa ka milyong kabataan ang natakboyan sa HIV. Ang nangamatay gumikan sa AIDS taliwala sa mga kabataan sa dili madugay labi pang mopapha sa bisan unsang kauswagan nga nahimo sa pagpalungtad sa kinabuhi sa bata sa di pa dugayng mga dekada. Ug ang epidemya sa pagkakaron nagasugod pa lang sa pag-uswag nga kalit ug kusog kaayo sa daghang dapit, sama sa Asia. Kapin sa 80 porsiento sa tanang mga biktima sa HIV, nag-ingon ang Aids and Development, nagpuyo sa nagakaugmad nga mga nasod.
Tesis (TB)—Bisan tuod sa kinadak-an wala tagda sulod sa milabayng duha ka dekada, ang TB sa makausa pa naghampak sa kalibotan, nga nagpatay sa mga tulo ka milyong tawo matag tuig, nga naghimo niana nga pangunang tigpatay sa kalibotan taliwala sa mananakod nga mga sakit. Kapin sa 98 porsiento niadtong nangamatay nahitabo sa nagakaugmad nga mga nasod. Sa pagpasamot pa sa usa ka daotang kahimtang, ang kagaw sa TB miduyog sa HIV, nga naghimo ug usa ka makamatayng alyansa uban sa makadaot nga mga resulta. Gidahom nga sa tuig 2000, usa ka milyong tawo nga gitakboyan sa HIV matag tuig mangamatay gumikan sa TB.
Kanser—Ang gidaghanon sa mga kaso sa kanser sa nagakaugmad nga mga nasod labi pa ka dako kay sa naugmad nga mga nasod.
Sakit sa Kasingkasing—“Kita haduol na sa usa ka tibuok yutang sakit sa kasingkasing,” mipasidaan si Dr. Ivan Gyarfas sa WHO. Ang sakit sa kasingkasing dili na hampak lamang sa industriyalisadong mga nasod. Pananglitan, sa Latin Amerika kapin sa duha ngadto sa tulo ka pilo ang mga tawo nga mamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing kay sa mananakod nga mga sakit. Sulod sa pipila ka katuigan, ang mga coronary thrombosis ug mga estrok mamahimo unyang pangunang hinungdan sa kamatayon sa tanang nagakaugmad nga mga nasod.
Tropikanhong mga Sakit—Mipasidaan ang WHO: “Ang tropikanhong mga sakit daw dali kaayong mikaylap nga maorag dili masanta, uban sa kolera nga mikaylap ngadto sa kayutaan sa Amerika . . . , nga ang mga epidemya sa yellow fever ug dengue nagaapektar sa mas daghan pa ganing mga tawo, ug ang kahimtang sa malaria nga nagakagrabe.” Ang magasing Time miingon: “Sa mas kabos nga mga nasod sa kalibotan, ang pakigbisog batok sa mananakod nga sakit usa na ka katalagman.” Ang nangamatay karon gumikan lamang sa malaria maoy mga duha ka milyon sa usa ka tuig—mao kini ang kahimtang human gihunahuna nga kini sa kinadak-an napapha na mga 40 ka tuig kanhi.
Mga Kalibanga—Ang gidaghanon taliwala sa mga bata sa nagakaugmad nga mga nasod makapakurat. Halos 40,000 ka bata ang mamatay matag adlaw ingong resulta sa impeksiyon o malnutrisyon; usa ka bata ang mamatay matag walo ka segundo gumikan sa kalibanga lamang.
Panglawas ug Kakabos—Usa ka Koneksiyon
Unsay gipakita kanato niining maong kahimtang sa panglawas? “Ang nagakaugmad nga mga nasod nag-atubang ug duha ka pilo nga suliran,” nag-ingon ang usa ka eksperto sa panglawas. “Sila karon gihampak sa tanang mitungha nga modernong tagdugayng mga sakit apan uban sa nagalungtad gihapon nga tropikanhong mga sakit.” Ang resulta? Usa ka makapasubo nga “geograpikanhong kalainan” ang nadayag, matud sa librong Achieving Health for All by the Year 2000. Busa, ang pag-atiman sa panglawas sa mga 40 ka nasod sa Aprika ug Asia “wala monunot sa uban sa kalibotan.” Dako kaayo ang kalainan sa panglawas—ug nagakadako pa.
Bisan tuod adunay daghang katarongan niining nagakadakong kalainan, ang usa ka pangunang hinungdan sa dili maayong panglawas, matud sa magasing World Health, “mao ang kakabos.” (Itandi ang Proverbio 10:15.) Kasagaran ang kakabos nagbalhog sa mga tawo ngadto sa dili-maayong pinuy-anan nga adunay kakulang sa sanitasyon, kakulang sa luwas ug igong tubig, ug nagdasok, naghuot nga mga kahimtang sa pagpuyo. Kining tulo ka hinungdan wala lamang magbalda sa panglawas kondili sa aktuwal magpasanay sa mga sakit. Idugang niini ang malnutrisyon, nga nagpaluya sa panagang sa lawas batok sa sakit, ug imong makita kon nganong ang kakabos makadaot sa panglawas sama nga ang mga anay makadaot sa kahoy.
Sa dihang ang makamatayng mga sakit maghugaw sa mga pinuy-anan, magbakol sa mga lawas, ug mopatay sa kabataan, ang mga kabos maoy grabe kaayong maapektohan. Matikdi ang pipila ka pananglitan. Sa kabos nga mga seksiyon sa Habagatang Aprika, ang gidaghanon sa may tesis maoy usa ka gatos ka pilo nga mas taas kay sa taliwala sa dagko-ug-kita nga mga dapit sa samang nasod. Sa timawang mga dapit sa Brazil, unom ka pilo nga mas daghan ang mga tawo nga mamatay gumikan sa pulmonya ug trangkaso kay sa kanait nga mas adunahang mga silingan. Ug ang gidaghanon sa mga masuso nga mangamatay taliwala sa kabos nga mga pamilya sa India maoy napulo ka pilo nga mas daghan kay sa taliwala sa labing adunahang mga pamilya sa India. Ang masakit nga kamatuoran dayag kaayo: ‘Ang kakabos peligroso sa imong panglawas!’
Dili ikatingala nga ang kapin sa usa ka bilyong molupyo sa mga barongbarong sa tibuok yuta mibati ug kawalay-paglaom. Ang lintunganayng mga hinungdan sa kakabos dili nila masanta, ug ang masakit nga mga sangpotanan momando sa ilang mga kinabuhi. Kon ikaw nagaantos sa daotang mga epekto sa kakabos, ikaw usab tingali mobating nabilanggo sa makaluluoyng kiliran sa kal-ang sa panglawas. Apan, kabos o dili, adunay pipila ka lakang nga imong mahimo sa pagpanalipod sa imong panglawas ug nianang sa imong mga bata. Unsa man ang maong mga lakang? Ang mosunod nga artikulo nagtanyag ug pipila ka sugyot.