Kamatay sa Ika-20ng Siglo
ANG Black Death sa ika-14ng siglong Uropa wala motultol sa kataposan sa kalibotan, ingon sa gitagna sa daghan. Apan komosta sa atong panahon? Ang mga epidemya ug mga sakit sa atong adlaw nagpasabot ba nga kita nagkinabuhi sa gitawag sa Bibliya nga “kataposang mga adlaw”?—2 Timoteo 3:1.
‘Dili gayod,’ maghunahuna ka tingali. Ang medikal ug siyentipikanhong mga kauswagan mas dakog nahimo sa pagtabang kanato sa pagsabot ug pagpakigbugno sa sakit karon kay sa bisan unsang panahon sa kasaysayan sa tawo. Ang medikal nga mga siyentipiko nakamugna ug daghang antibiotiko ug mga bakuna—gamhanang mga hinagiban batok sa mga sakit ug mga mikrobyo nga nagpahinabo niana. Ang mga kauswagan sa pag-atiman diha sa mga ospital maingon man sa pagpadalisay sa tubig, sanitasyon, ug pagluto ug pagkaon nakatabang usab sa pakig-away batok sa mananakod nga mga sakit.
Pipila ka dekada kanhi, daghan ang naghunahuna nga ang pakigbisog hapit nang matapos. Ang buti napapha na, ug ang ubang mga sakit gipuntirya nga paphaon. Ang mga tambal epektibong nagbuntog sa daghang balatian. Ang mga propesyonal sa panglawas naglantaw sa umaabot nga malaomon. Ang mananakod nga mga sakit maparot; magsunodsunod ang kadaogan. Ang medikal nga siyensiya magmadaogon.
Apan wala kana modaog. Karong adlawa ang mananakod nga sakit nagpabiling nag-unang hinungdan sa kamatayon sa kalibotan, nga mipatay ug kapin sa 50 ka milyong tawo sa 1996 lamang. Ang pagkamalaomon sa nangagi gipulihan sa nagtubong kabalaka alang sa umaabot. Ang The World Health Report 1996, nga gipatik sa World Health Organization (WHO), nagpasidaan: “Kadaghanan sa kauswagan nga nalampos sa di pa dugayng mga dekada may kalabotan sa pagpaarang-arang sa panglawas sa tawo nameligro na karon. Nagbarog kita sa ngilit sa usa ka tibuok-yutang krisis sa mananakod nga mga sakit. Walay nasod nga hilwas.”
Karaang mga Sakit Nahimong Mas Makamatay
Usa ka hinungdan sa kabalaka mao nga ang iladong mga sakit, nga kanhi gihunahuna nga nabuntog na, mitungha pag-usab sa mga matang nga mas makamatay ug mas lisod ayohon. Usa ka pananglitan mao ang tesis, usa ka sakit nga giisip kanhi nga halos nakontrolar na sa naugmad nga kalibotan. Apan ang tesis wala mahanaw; karon kini mopatay ug mga tulo ka milyong tawo kada tuig. Kon ang mga paagi sa pagkontrolar dili mapauswag, mga 90 ka milyong tawo ang gidahom nga makabaton sa maong sakit sulod sa katuigang 1990. Ang dili-patuo sa tambal nga tesis nagakaylap sa daghang nasod.
Ang laing pananglitan sa mitungha pag-usab nga sakit mao ang malarya. Kuwarenta ka tuig kanhi ang mga doktor naglaom nga mapapha dayon ang malarya. Karong adlawa ang sakit mopatay ug mga duha ka milyong tawo kada tuig. Ang malarya maoy lumad, o kanunayng anaa, sa kapin sa 90 ka nasod ug naghulga sa 40 porsiyento sa populasyon sa kalibotan. Ang mga lamok nga nagdala sa mga parasito sa malarya dili na madutlan sa mga igpapatay ug dangan, ug ang mga parasito mismo dili na gayod patuo sa mga tambal nga gikahadlokan sa mga doktor nga ang pipila ka matang sa malarya sa dili madugay lagmit nga dili na maayo.
Sakit ug Kakabos
Ang ubang mga sakit walay-hunong nga mipatay bisan pag naglungtad ang epektibong mga paagi sa pagpakigbugno niana. Tagda, pananglitan, ang meningitis sa taludtod. Adunay mga bakuna nga panagang sa meningitis ug mga droga nga motambal niana. Midagsang kana sa sikbit-Sahara nga Aprika sayo sa 1996. Lagmit diyutay lang ang imong nadunggan bahin niini; bisan pa niana, kini mipatay ug kapin sa 15,000 ka tawo—kadaghanan mga kabos, kadaghanan mga bata.
Ang mga impeksiyon sa ubos nga bahin sa agianan sa hangin, nga naglakip sa pulmonya, mopatay ug upat ka milyong tawo kada tuig, kadaghanan kanila mga bata. Ang dalap mopatay ug usa ka milyong bata matag tuig, ug ang ubong saguysoy sa dugang 355,000. Daghan usab niining maong mga kamatayon masanta unta sa baratong mga bakuna.
Mga walo ka libong bata ang mangamatay kada adlaw gumikan sa pagkahurot sa tubig sa lawas tungod sa kalibanga. Halos kining tanang kamatayon mapugngan unta sa maayong sanitasyon o hinlong tubig imnonon o pinaagi sa pagpainom ug oral rehydration solution.
Kadaghanan niining maong mga kamatayon nahitabo sa mga nagakaugmad nga kalibotan, diin dagaya ang kakabos. Mga 800 ka milyong tawo—dakodakong bahin sa populasyon sa kalibotan—ang wala makadawat ug pag-atiman sa panglawas. Nag-ingon ang The World Health Report 1995: “Ang pangunang tigpatay sa kalibotan ug ang kinadak-ang hinungdan sa dili-maayong panglawas ug pag-antos sa tibuok yuta gilista halos diha sa kataposan sa International Classification of Diseases. Gihatagan kini ug simbolo nga Z59.5—hilabihang kakabos.”
Bag-ong Nailhang mga Sakit
Sa gihapon aduna pay bag-ong mga sakit, bag-ohay lang nailhan. Ang WHO nag-ingon ning bag-o pa: “Sulod sa milabayng 20 ka tuig, labing menos 30 ka bag-ong mga sakit ang mitungha aron sa paghulga sa panglawas sa gatosan ka milyong tawo. Daghan niining mga sakita walay bulong, tambal o bakuna ug ang posibilidad sa pagsanta o pagkontrolar niana maoy limitado.”
Tagda, pananglitan, ang HIV ug AIDS. Wala mahibaloi 15 ka tuig lamang kanhi o maingon-ingon niana, kini mitakboy sa mga tawo sa matag kontinente. Sa pagkakaron, mga 20 ka milyong hamtong ang gitaptan ug HIV, ug kapin sa 4.5 ka milyon ang nakabaton ug AIDS. Sumala sa Human Development Report 1996, ang AIDS mao karon ang nag-unang hinungdan sa kamatayon sa mga hamtong ubos sa 45 anyos sa Uropa ug Amerika del Norte. Sa tibuok kalibotan, mga 6,000 ka tawo ang nataptan matag adlaw—usa matag 15 segundo. Ang mga banabana nagpaila nga ang gidaghanon sa mga kaso sa AIDS padayong kusog nga mouswag. Sa tuig 2010, ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi sa mga nasod sa Aprika ug Asia nga naapektahan pag-ayo sa AIDS gidahom nga mous-os sa 25 ka tuig, sumala sa usa ka ahensiya sa T.B.
Ang AIDS ba usa ka talagsaon, linain, nga sakit, o ang mga epidemya sa ubang mga sakit motungha aron sa pagmugna ug susama o bisan mas grabe pang kalaglagan? Ang WHO mitubag: “Sa walay duhaduha, ang mga sakit nga wala pa mahibaloi apan adunay kalaoman nga mahimong sama sa AIDS sa umaabot nagpahipi lamang.”
Mga Hinungdan nga Nagpalambo sa mga Mikrobyo
Nganong ang mga eksperto sa panglawas nabalaka bahin sa umaabot nga mga epidemya sa sakit? Usa ka katarongan mao ang pagdaghan sa mga tawo sa siyudad. Usa ka gatos ka tuig kanhi, mga 15 porsiyento lamang sa populasyon sa kalibotan ang nagpuyo sa mga siyudad. Apan, ang mga panagna nagbanabana nga sa tuig 2010, kapin sa katunga sa mga tawo sa kalibotan ang magpuyo sa mga siyudad, ilabina diha sa dagkong mga siyudad sa wala-kaayo-maugmad nga mga nasod.
Ang mananakod nga mga kagaw modagsang sa nagsiot nga mga dapit. Kon ang usa ka siyudad adunay maayong pamalay maingon man sa igong mga sistema sa awasanan sa hugaw ug sa tubig ug maayong pag-atiman sa panglawas, mamenosan ang risgo sa mga epidemya. Apan ang mga siyudad nga kusog ang pagdaghan sa mga molupyo mao kadtong anaa sa kabos nga mga nasod. Ang pipila ka siyudad aduna lamay usa ka kasilyas alang sa matag 750 o kapin pang mga tawo. Daghang siyudad ang wala usab ing maayong pamalay ug hilwas nga tubig imnonon maingon man sa medikal nga mga pasilidad. Diin ang gatosan ka libong mga tawo nagpuyo nga nagsiot sa hugawng mga kahimtang, mouswag sa hilabihan ang kalagmitan sa pagpasa sa sakit.
Nagpasabot ba kini nga ang mga epidemya sa umaabot maoy diha lamang sa nagsiot pag-ayo, timawang dagkong mga siyudad? Ang magasing Archives of Internal Medicine nagtubag: “Kinahanglang sabton nato pag-ayo nga ang gagmayng mga dapit sa hilabihang kakabos, kawalay-paglaom sa ekonomiya, ug mga sangpotanan niini magtagana sa labing tabunok nga natad nga pugsan sa impeksiyon ug maglupig sa teknolohiya sa nahibilin sa katawhan.”
Dili sayon pugngan ang pagkaylap sa sakit ngadto sa laing dapit. Daghang tawo ang nagabalhinbalhin. Kada adlaw mga usa ka milyong tawo ang motabok sa internasyonal nga mga utlanan. Kada semana usa ka milyon ang nagabiyahe tali sa dato ug kabos nga mga nasod. Samtang nagabalhin ang mga tawo, ang makamatayng mga mikrobyo nagauban kanila. Ang The Journal of the American Medical Association nag-ingon: “Ang pagdagsang sa sakit bisan asa kinahanglang isipon karon ingong hulga sa kadaghanang nasod, ug ilabina kadtong nagsilbing dagkong mga sentro sa internasyonal nga panaw.”
Busa, bisan pa sa medikal nga pag-uswag sa ika-20ng siglo, ang mga kamatay nagpadayon sa pagkalas sa tawhanong mga kinabuhi, ug daghan ang nahadlok nga grabe pa gayod ang mahitabo sa umaabot. Apan unsay giingon sa Bibliya bahin sa umaabot?
[Blurb sa panid 4]
Ang mananakod nga sakit nagpabiling nag-unang hinungdan sa kamatayon sa kalibotan, nga mipatay ug kapin sa 50 ka milyong tawo sa 1996 lamang
[Kahon sa panid 6]
Dili-Patuo sa Antibiotiko
Daghang mananakod nga mga sakit ang nagakalisod nga tambalan tungod kay dili na sila patuo sa mga antibiotiko. Mao kini ang nahitabo: Sa dihang ang bakterya motakboy sa usa ka tawo, sila padayong magdaghan, nga magpasa sa henetikong mga taras ngadto sa ilang mga kaliwat. Sa pagpatungha ug matag bag-ong bakteryum, adunay purohan sa usa ka mutasyon—usa ka gamayng sayop sa pagsanay nga maghatag sa bag-ong bakteryum ug bag-ong taras. Ang kalagmitan nga ang usa ka bakteryum mausab sa paagi nga maghimo nianang dili-mopatuo sa antibiotiko gamay ra kaayo. Apan ang bakterya mosanay sa binilyon, usahay mopatunghag tulo ka henerasyon sa kaliwat sa usa ka oras. Busa, mahitabo ang dili-kalagmitang mahitabo—matag karon ug unya, ang usa ka bakteryum motungha nga lisod patyon sa antibiotiko.
Busa sa dihang ang gitakboyang tawo moinom ug antibiotiko, ang mopatuo sa tambal nga bakterya mapuo, ug moarang-arang tingali ang gibati sa maong tawo. Apan, ang dili-patuo sa tambal nga bakterya makalabang buhi. Apan karon dili na sila kinahanglang makig-ilog ug mga sustansiya ug teritoryo sa kaubang mga mikrobyo. Libre silang mosanay nga walay pugong. Sanglit ang usa ka bakteryum modaghan ngadto sa kapin sa 16 ka milyong bakterya sulod sa usa ka adlaw, dili magdugay masakit na usab ang maong tawo. Apan, karon siya gitakboyan sa usa ka matang sa bakterya nga dili-patuo sa tambal nga mopatay unta niana. Kini nga bakterya mahimong motakboy usab sa ubang mga tawo ug ngadtongadto mabalhin pag-usab nga mahimong dili-mopatuo sa ubang mga antibiotiko.
Matod sa usa ka editoryal sa magasing Archives of Internal Medicine: “Ang kusog nga pag-ugmad sa resistensiya sa bakterya, virus, agup-op, ug parasito sa atong presenteng galamiton ug paagi sa pagtambal makapaduhaduha sa usa dili kon kaha, apan kanus-a kita mapildi niining pakiggubat sa tawo batok sa kalibotan sa mga mikrobyo.”—Italiko amoa.
[Kahon sa panid 7]
Pipila ka Bag-ong Mananakod nga mga Sakit Sukad sa 1976
Diin ang mga Kaso
Tuig Unang Mitungha
Nailhan Ngalan sa Sakit o Nailhan
1976 Legionnaires’ disease Tinipong Bansa
1976 Cryptosporidiosis Tinipong Bansa
1976 Ebola hemorrhagic fever Zaire
1977 Hantaan virus Korea
1980 Hepatitis D (Delta) Italya
1980 Human T-cell lymphotropic virus 1 Hapon
1981 AIDS Tinipong Bansa
1982 E. coli O157:H7 Tinipong Bansa
1986 Bovine spongiform encephalopathy* United Kingdom
1988 Salmonella enteritidis PT4 United Kingdom
1989 Hepatitis C Tinipong Bansa
1991 Venezuelan hemorrhagic fever Venezuela
1992 Vibrio cholerae O139 India
1994 Brazilian hemorrhagic fever Brazil
1994 Human and equine morbillivirus Australia
*Diha lamang sa mga hayop.
[Credit Line]
Tinubdan: WHO
[Kahon sa pahina 8]
Karaang mga Sakit Mitungha Pag-usab
Tesis: Kapin sa 30 ka milyong tawo ang gidahom nga mamatay sa tesis sulod niining maong dekada. Tungod sa dili-episyenteng pagtambal sa sakit sa miagi, ang dili-patuo sa tambal nga tesis karon maoy hulga sa tibuok yuta. Ang pipila ka matang sa pagkakaron naimyun na sa mga tambal nga kanhi naglaglag gayod sa bakterya.
Malarya: Kining sakita mitakboy sa mga 500 ka milyong tawo kada tuig, nga nagpatay sa 2 ka milyon. Nababagan ang pagsumpo sa kakulang o sayop nga paggamit sa mga tambal. Ingong resulta, ang mga parasito sa malarya dili na patuo sa mga tambal nga kanhing nagpatay kanila. Nagpakomplikado sa suliran ang pagkadili-madutlan sa lamok sa mga igpapatay sa insekto.
Kolera: Ang kolera mopatay ug 120,000 ka tawo matag tuig, kadaghanan sa Aprika, diin ang mga epidemya nahimong kaylap ug mas subsob. Wala mahibaloi sa Amerika del Sur sulod sa mga dekada, ang kolera mihampak sa Peru niadtong 1991 ug sukad niadto mikaylap sa tibuok kontinente.
Dengue: Kining dala-sa-lamok nga virus mitakboy sa gibanabanang 20 ka milyong tawo kada tuig. Sulod sa 1995 ang kinagrabehang epidemya sa dengue sa Latin Amerika ug sa Caribbeano sulod sa 15 ka tuig mihampak sa labing menos 14 ka nasod didto. Ang mga epidemya sa dengue nagauswag tungod sa nagkadaghang tawo sa mga siyudad, sa pagkaylap sa nagdalag-dengue nga mga lamok, ug sa dinaghang pagbalhin sa gitakboyang mga tawo.
Dipterya: Ang dinaghang mga programa sa pagbakuna nga nagsugod 50 ka tuig kanhi naghimo niining sakita nga talagsaon kaayo sa industriyalisadong mga nasod. Apan, sukad sa 1990 ang mga epidemya sa dipterya milukop sa 15 ka nasod sa Sidlakang Uropa ug sa kanhing Unyong Sobyet. Hangtod sa 1 sa 4 ka tawo nga nataptan sa sakit ang namatay. Sulod sa unang unom ka bulan sa 1995, mga 25,000 ka kaso ang gikataho.
Bubonic plague: Sulod sa 1995, labing menos 1,400 ka kaso sa hampak sa tawo ang gikataho ngadto sa World Health Organization (WHO). Sa Tinipong Bansa ug sa uban pang dapit, ang sakit mikaylap ngadto sa mga dapit nga walay hampak sulod sa mga dekada.
[Credit Line]
Tinubdan: WHO
[Hulagway sa panid 5]
Bisan pa sa pag-arang-arang sa pag-atiman sa panglawas, ang medikal nga siyensiya wala makapahunong sa pagkaylap sa mananakod nga mga sakit
[Credit Line]
Letrato sa WHO ni J. Abcede
[Hulagway sa panid 7]
Ang mga sakit dali rang mokaylap sa dihang ang mga tawo naghuot pagpuyo diha sa hugaw nga mga kahimtang
[Hulagway sa panid 8]
Mga 800 ka milyong tawo sa nagakaugmad nga kalibotan ang wala makadawat ug pag-atiman sa panglawas