Ang Pagpanimalos sa mga Mikrobyo

NAKAKITA ang ika-20ng siglo ug katingalahang mga kauswagan sa medikal nga siyensiya. Sa libolibong katuigan, ang tawo halos walay mahimo batok sa hampak sa makamatayng mga mikrobyo. Apan ang mga butang misugod sa pagbag-o sa tungatunga sa mga tuig sa 1930 sa dihang ang mga siyentipiko nakadiskobre ug sulfanilamide, ang unang substansiya nga mopatay ug bakterya nga walay seryosong kadaot sa tawong naimpeksiyon.a

Sa mga tuig nga misunod, nakahimo ang mga siyentipiko ug isog nga bag-ong tambal sa pagpakig-away sa mga sakit nga mananakod​—chloroquine sa pag-atake sa malarya ug mga antibiyotiko sa pagbuntog sa pulmonya, scarlet fever, ug tesis. Sa pagka-1965 kapin sa 25,000 ka lainlaing mga produktong antibiyotiko ang nahimo. Daghang siyentipiko mihinapos nga ang mga sakit nga gipahinabo sa bakterya wala na makahatag ug dakong kabalaka o kaikag sa pagpanukiduki. Gawas pa, nganong tun-an pa man ang mga sakit nga sa dili madugay mawagtang na?

Sa ugmad nga mga nasod sa kalibotan, ang bag-ong mga bakona nakaus-os ug dako sa nangamatay sa tipdas, bayuok, ug German measles. Ang kampaniya sa pagbakona sa polyo sa masa, nga gisugdan niadtong 1955, malamposon kaayo nga ang mga kaso sa sakit diha sa Kasadpang Uropa ug Amihanang Amerika mius-os sa hilabihan gikan sa 76,000 niadtong tuiga ngadto sa wala pay 1,000 sa 1967. Ang buti, usa ka pangunang sakit nga makamatay, nawagtang na sa tibuok-kalibotan.

Kining sigloha usab nakakita sa pag-imbento sa mikroskopyong electron, usa ka gamit nga gamhanan kaayo nga nagpahimo sa mga siyentipiko sa pagkakita sa mga virus nga milyonmilyon ka pilo nga mas gamay kay sa kuko sa tawo. Kining mga mikroskopyoha, lakip sa ubang mga kauswagan sa teknolohiya, nagpaposible sa pagsabot ug sa pagpakig-away sa mga sakit nga mananakod sukad masukad.

Daw Segurado ang Kadaogan

Tungod niining mga kaplag, ang medikal nga komunidad puno sa pagsalig. Ang mga mikrobyo sa mananakod nga sakit nangapildi sa modernong medisina. Ang mga tawo masaligon nga ang kadaogan sa siyensiya batok sa mikrobyo madali, piho, bug-os! Kon ang tambal alang sa usa ka espesipikong sakit dili pa mabatonan, kini mabatonan sa dili madugay.

Ingon ka sayo sa 1948, ang kalihim sa estado sa T.B. nga si George C. Marshall nagpasiatab nga ang kadaogan sa tanang mga sakit nga mananakod haduol na. Tulo ka tuig sa ulahi, ang World Health Organization (WHO) miingon nga ang malarya sa Asia maoy sakit unya nga “dili na kaayo hinungdanon.” Sa tungatunga sa mga tuig sa 1960, kaylap kaayo ang pagtuo nga ang panahon sa hampak ug kamatay miagi na nga tungod niana ang siruhano heneral sa T.B. nga si William H. Stewart miingon sa mga opisyales sa panglawas nga panahon na sa pagtiklop sa libro bahin sa mga sakit nga mananakod.

Daang mga Sakit Mibalik

Apan, ang libro bahin sa mga sakit nga mananakod dayag nga dili pa andam nga pagatiklopon. Ang mga mikrobyo wala mawagtang sa planeta tungod lamang kay ang siyensiya nakaimbento ug mga tambal ug mga bakona. Wala gayod mapildi, ang iladong mamumunong mga mikrobyo mibalik nga may panimalos! Dugang pa, ang ubang makamatayng mikrobyo mitungha​—mga mikrobyo nga wala mailhi kaniadto sa mga doktor. Busa, ang mga mikrobyo nga daan ug bag-o kusog nga nagakaylap, nanghulga, nagpanakod, o nagpamatay ug dili maihap nga milyonmilyong tawo sa tibuok-kalibotan.

Ang mga sakit nga mamumuno nga gituohan kaniadto nga nasanta na mitungha pag-usab, nga mas makamatay kay sa miagi ug mas malisod tambalan sa mga medisina. Ang usa ka pananglitan mao ang tesis (TB). Ang WHO di pa dugay miingon: “Sukad sa 1944, ang mga tambal sa TB kaylap nga gigamit sa Hapon, Amihanang Amerika ug Uropa aron pakunhoran ug dako ang mga sakit nga TB ug mga kamatayon. Apan, ang mga paningkamot sa pagkontrolar sa TB sa dili ugmad nga mga nasod napasagdan, . . . nga nagpabalik sa sakit diha sa sapian nga mga nasod nga mas peligroso, nga mga matang nga dili-madutlag daghang tambal.” Karon ang TB, nga sagad gipahinabo sa bakterya nga dala sa hangin nga mopuyo sa mga baga, makapatay ug duolan sa tulo ka milyong tawo matag tuig​—kapin sa 7,000 sa usa ka adlaw. Inig-abot sa tuig 2005, ang mangamatay mosaka ngadto sa upat ka milyon matag tuig.

Ang ubang mga mamumuno kaniadto nanungha usab. Ang kolera kaylap na karon sa daghang bahin sa Aprika, Asia, ug Latin Amerika; nagpanakod ug nagpamatay kinig nagtubong gidaghanon sa mga tawo. Usa ka bug-os bag-ong matang mitungha sa Asia.

Ang dengge, nga ginapakaylap sa lamok nga Aëdes aegypti, kusog usab nga nagdaghan; nameligro niini karon ang 2.5 ka bilyong tawo sa kapin sa 100 ka nasod sa tibuok-kalibotan. Sukad sa katuigang 1950, usa ka makamatayng bag-ong pagdugo nga matang sa sakit mitungha ug mikaylap sa tibuok Tropiko. Gibanabana nga kini nakapatayg mga 20,000 ka tawo matag tuig. Sama sa kadaghanang sakit nga gipahinabo sa virus, walay bakona sa pagpanalipod batok sa sakit ug walay medisina sa pagtambal niana.

Ang malarya, nga gilaoman sa siyensiya kaniadto nga mapapha, nagapatay karon ug mga dos milyones ka tawo matag tuig. Ang malarya nga mga parasito ug ang mga lamok nga nagdala niini nahimong mas lisod patyon.

Malaglagong Bag-ong mga Sakit

Tingali ang labing ilado sa bag-ong mga sakit nga mitungha di pa dugay sa paghampak sa katawhan mao ang makamatayng AIDS. Kining dili-matambalan nga sakit gipahinabo sa usa ka virus nga nailhan sa pipila pa lamang ka tuig nga milabay. Bisan pa, sa ulahing bahin sa 1994 ang gidaghanon sa mga tawo sa tibuok-kalibotan nga natakdan sa virus maoy tali sa 13 ug 15 milyones.

Ang ubang wala-hiilhing mga sakit nga mananakod naglakip sa hantavirus pulmonary syndrome. Ginapasa sa mga ilaga sa uma, kini mitungha sa habagatan-kasadpang Tinipong Bansa ug napamatud-ang makamatay sa sobra sa katunga sa gikatahong mga kaso. Ang duha ka matang sa hilanat nga inubanag pagdugo sa ginhawaan​—pulos bag-o, pulos makamatay—​mitungha sa Habagatang Amerika. Ang ubang makahahadlok nga sakit nanungha usab​—mga virus nga adunay katingalahan, talagsaong mga ngalan—​Lassa, Rift Valley, Oropouche, Rocio, Q. Guanarito, VEE, monkeypox, Chikungunya, Mokola, Duvenhage, LeDantec, ang virus nga moatake sa utok nga Kyasanur Forest, ang kagawng Semliki Forest, Crimean-Congo, O’nyongnyong, Sindbis, Marburg, Ebola.

Nganong Nanungha ang Bag-ong mga Sakit?

Uban sa tanang kahibalo ug mga katakos nga nabatonan sa modernong medikal nga siyensiya, nganong ang mamumunong mga mikrobyo lisod kaayong pildihon? Usa ka katarongan mao ang dugang nga pagkamabiyaheon sa katilingban karon. Ang modernong transportasyon dali nga magpakaylap sa lokal nga epidemiya sa tibuok kalibotan. Ang pagbiyahe sakay sa ayroplano magpasayon sa makamatayng sakit sa pagbalhin, nga nagpuyo sa sulod sa tawong naimpeksiyon, gikan sa usa ka bahin sa kalibotan ngadto sa bisan unsang ubang bahin sa kalibotan sa pipila ka oras.

Ang ikaduhang katarongan, nga nagpakusog sa pagkaylap sa mikrobyo, mao ang tulin nga pagtubo sa populasyon sa kalibotan​—ilabina sa mga siyudad. Siyempre, ang basura ginapatungha sa mga siyudad. Ang basura adunay plastik nga mga sudlanan ug mga ligid nga puno sa preskong tubig sa ulan. Sa mga dapit sa Tropiko, kana moresultag pagdaghan sa mga lamok nga mga tigdala sa mga sakit nga mamumuno sama sa malarya, yellow fever, ug dengge. Dugang pa, sama nga makadangilag ang bagang lasang ug usa ka sunog, sa ingon ang dasok kaayong populasyon makataganag maayong mga kahimtang sa kalit nga pagkaylap sa tesis, trangkaso, ug ubang mga sakit nga dala sa hangin.

Ang ikatulong katarongan sa pagbalik sa mikrobyo gipahinabo sa kausaban sa batasan sa tawo. Ang mga mikrobyo nga mapasa sa sekso midaghan ug mikaylap tungod sa daghang kaparis sa pagpakigsekso, nga maoy kinaiyahan sa ulahing bahin sa ika-20ng siglo. Ang pagkaylap sa AIDS maoy usa lamang ka pananglitan.b

Ang ikaupat nga katarongan kon nganong ang mamumunong mga mikrobyo lisod kaayong pildihon mao ang pagsugok sa tawo sa kagulangan ug sa kalasangan. Ang awtor nga si Richard Preston miingon diha sa iyang librong The Hot Zone: “Ang pagtungha sa AIDS, Ebola, ug daghan pang ubang mga kagaw nga nagagikan sa tropikal nga mga lasang mopatim-aw nga maoy natural nga resulta sa kadaot sa tropikal nga kalibotan. Ang nangim-aw nga mga virus nanungha gikan sa nadaot nga mga bahin sa ekolohiya sa yuta. Ang kadaghanan niini nagagikan sa nadaot nga mga kadaplinan sa tropikal nga lasang . . . Ang tropikal nga mga lasang maoy lalom nga mga pundohanan sa kinabuhi sa planeta, nga nasudlan sa kadaghanang espesye sa tanom ug hayop sa kalibotan. Ang tropikal nga mga lasang mao ang labing dakong pundohanan usab sa mga virus, sanglit ang tanang buhing mga butang nagdalag mga virus.”

Busa ang mga tawo mas napaduol sa mga insekto ug sa init-ug-dugo nga mga hayop diin namuyo nga wala mangunsa ang mga virus, nagpasanay, ug nangamatay. Apan sa dihang ang virus “molukso” gikan sa hayop ngadto sa tawo, ang virus mahimong makamatay.

Ang mga Limitasyon sa Medikal nga Siyensiya

Ang ubang mga katarongan kon nganong ang mananakod nga mga sakit nanungha ug balik nalangkit sa medikal nga siyensiya mismo. Daghang bakterya karon mosukol ug mga antibiyotiko nga kaniadto makapatay kanila. Sa baliskad, ang antibiyotiko mismo nakatabang sa pagtungha niining kahimtanga. Pananglitan, kon ang usa ka antibiyotiko makapatay lamang ug 99 porsiento sa makadaot nga bakterya diha sa usa ka naimpeksiyon nga tawo, ang buhi nga usa ka porsiento nga misukol sa antibiyotiko karon motubo ug modaghan samag usa ka lig-on kaayong matang sa mga sagbot diha sa bag-ong gidaro nga uma.

Ginapasamot sa mga pasyente ang sakit kon dili nila tiwason ug tomar ang kompletong gidaghanon sa mga antibiyotiko nga giresita sa ilang doktor. Ang pasyente tingali mohunong sa pagtomar sa tabletas sa dihang mobati na sila nga miarang-arang. Samtang ang labing luya nga mga mikrobyo tingali nangamatay, ang labing kusgan magpabiling buhi ug hinayhinayng modaghan. Sa pipila ka semana, mosugmat ug balik ang sakit, apan karong panahona kini mas lisod, o imposible, sa pagtambal sa mga medisina. Kon kining mosukol-ug-tambal nga matang sa mga mikrobyo moatake sa ubang mga tawo, usa ka seryosong suliran sa panglawas sa katilingban ang mosangpot.

Ang mga eksperto sa WHO miingon di pa dugay: “Ang mosukol [sa mga antibiyotiko ug ubang batok-mikrobyo nga mga tambal] nahimong epidemiya sa daghang nasod ug ang pagkamosukol ug daghang tambal nagpalisod sa mga doktor sa malamposong pagtambal sa nagkadaghang sakit. Sa mga ospital lamang, ang gibanabanang usa ka milyong mga impeksiyon sa bakterya nanungha sa tibuok-kalibotan matag adlaw, ug ang kadaghanan niini mosukol ug tambal.”

Ang mga pag-abunog dugo, nga labi pang gigamit sukad sa ikaduhang gubat sa kalibotan, nakatabang usab sa pagkaylap sa mananakod nga mga sakit. Bisan pa sa mga paningkamot sa siyensiya sa pagtipig sa dugo nga luwas sa makamatayng mga mikrobyo, ang mga pag-abunog dugo nakaamot ug dako sa pagkaylap sa hepatitis, cytomegalovirus, bakterya nga dili madutlag antibiyotiko, malarya, yellow fever, Chagas’ disease, AIDS, ug daghan pang ubang makamatayng mga sakit.

Ang Kahimtang sa mga Butang Karon

Samtang ang medikal nga siyensiya nakasaksi sa pagsulbong sa kahibalo sulod niining sigloha, daghang misteryo ang nagpabilin. Ginatun-an ni C. J. Peters ang peligrosong mga mikrobyo diha sa Centers for Disease Control, ang labing dakong laboratoryo sa panglawas sa katilingban sa Amerika. Sa usa ka interbiyu sa Mayo 1995, siya miingon bahin sa Ebola: “Kami wala mahibalo kon nganong makamatay kaayo kini sa tawo, ug wala kami mahibalo kon unsay ginahimo niini [o] hain kini, sa panahong kini dili maoy nagpahinabo sa mga epidemiya. Dili namo kini makita. Walay laing pamilya sa virus . . . nga bahin niini kami wala gayoy hibangkaagan.”

Bisan kon adunay epektibong medikal nga kahibalo, mga tambal, ug mga bakona sa pagpakig-away sa sakit, ang pagpadapat niini ngadto sa nanginahanglan nagkinahanglag kuwarta. Milyonmilyon ang nagkinabuhi sa kakabos. Ang World Health Report 1995 sa WHO nag-ingon: “Ang kakabos mao ang pangunang katarongan kon nganong ang mga masuso dili mabakonahan, kon nganong wala itagana ang hinlong tubig ug sanitasyon, kon nganong ang makaayong mga medisina ug ubang mga tambal dili mabatonan . . . Matag tuig diha sa nagakaugmad nga kanasoran 12.2 milyones ka kabataan nga ubos sa 5 anyos ang edad nangamatay, ang kadaghanan kanila maoy tungod sa mga hinungdan nga mapugngan sa pipila lamang ka sentabos sa TB sa matag bata. Sila nangamatay tungod sa pagkawalay pagtagad sa kalibotan sa ilang kahimtang, apan labaw sa tanan sila nangamatay tungod kay sila kabos.”

Sa pagka-1995, ang mananakod nga mga sakit ug mga parasito mao ang labing dakong mamumuno sa kalibotan, nga nagpukgo sa mga kinabuhi sa 16.4 ka milyong tawo matag tuig. Makasubo, ang dili-maisip nga milyonmilyong mga tawo nagkinabuhi sa mga kahimtang nga maayo kaayo alang sa pagtungha ug pagkaylap sa makamatayng mga mikrobyo. Palandonga ang makaluluoyng kahimtang karon. Kapin sa usa ka bilyong tawo nagkinabuhi sa tumang kakabos. Ang katunga sa populasyon sa kalibotan kulang sa regular nga pagbaton sa medikal nga pagtambal ug kinahanglanong mga tambal. Diha sa kadalanan sa hugawng dagkong mga siyudad naglibodlibod ang giabandonang kabataan, daghan kanila nangindiyeksiyon ug mga droga ug namampam. Milyonmilyong mga kagiw nangaluya sa hugawng mga kampo taliwala sa kolera, suka-kalibang, ug ubang mga sakit.

Sa gubat tali sa tawo ug mikrobyo, ang mga kahimtang mas pabor sa mikrobyo.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 6]

“Sa mga ospital lamang, ang gibanabanang usa ka milyong mga impeksiyon sa bakterya nanungha sa tibuok-kalibotan matag adlaw, ug ang kadaghanan niini mosukol ug tambal.” World Health Organization

[Kahon sa panid 7]

Sa Dihang ang Mikrobyo Mosukol

Ang usa ka gaming kaayong mikrobyo nga nailhang usa ka bakterya “motimbang ug 0.00000000001 ka gramo. Ang usa ka blue whale motimbang ug mga 100,000,000 ka gramo. Bisan pa ang usa ka bakterya makapatay ug usa ka balyena.”​—Bernard Dixon, 1994.

Usa sa labing gikahadlokang bakterya nga makita sa mga ospital mao ang dili-madutlag tambal nga mga matang sa Staphylococcus aureas. Kining mga matanga motakboy sa masakiton ug maluya, nga mopahinabog makamatayng mga impeksiyon sa dugo, pulmonya, ug toxic shock. Sumala sa usa ka ihap, ang staph makapatay ug mga 60,000 ka tawo sa Tinipong Bansa matag tuig​—mas daghan pa kay sa nangamatay sa mga aksidente sa sakyanan. Sa daghang tuig, kining mga matanga sa bakterya misamot sa pagkadili na madutlan sa mga antibiyotiko nga sa pagka-1988 adunay usa lamang ka antibiyotiko ang epektibo batok kanila, ang tambal nga vancomycin. Apan, wala magdugay, ang mga taho bahin sa mga matang nga mosukol ug vancomycin misugod sa pagpanungha sa tibuok kalibotan.

Apan, bisag ginahimo sa mga antibiyotiko ang ilang trabaho, ang ubang mga problema mahimong motungha. Sa tungatunga sa 1993, si Joan Ray miadto sa usa ka ospital sa Tinipong Bansa alang sa usa ka ordinaryong operasyon. Siya nagdahom nga makapauli sa pipila lamang ka adlaw. Hinunoa, siya nagpabilin sa ospital sulod sa 322 ka adlaw, tungod ilabina sa mga impeksiyon nga mitungha human sa operasyon. Gisuklan sa mga doktor ang impeksiyon pinaagig daghang dosis sa mga antibiyotiko, lakip ang vancomycin, apan misukol ang mga mikrobyo. Si Joan miingon: “Dili nako magamit ang akong mga kamot. Dili nako magamit ang akong mga tiil. . . . Dili gani ako makapunit ug libro nga mabasa.”

Naglisod ang mga doktor sa pagsusi kon nganong masakiton gihapon si Joan human sa daghang bulan sa pagtambal ug antibiyotiko. Ang resulta sa eksamin sa laboratoryo nagpakita nga dugang pa sa impeksiyon sa staph, si Joan adunay laing matang sa bakterya diha sa iyang sistema​—mosukol-ug-vancomycin nga enterococcus. Ingon sa gisugyot sa ngalan, kini nga bakterya wala maunsa sa vancomycin; daw kini usab dili madutlan sa tanang ubang antibiyotiko.

Unya may nadiskobrehan ang mga doktor nga nakapakurat kanila. Ang bakterya dili lamang misukol sa mga tambal nga angay untang makapatay kanila, kondili, sukwahi sa gilaoman nila, kini sa aktuwal migamit sa vancomycin aron magpabiling buhi! Ang doktor ni Joan, nga usa ka espesyalista sa mananakod nga sakit, miingon: “Gikinahanglan [sa bakterya] ang vancomycin sa pagsanay, ug kon wala sila niini sila dili motubo. Busa, sa usa ka diwa, ilang gigamit ang vancomycin ingong pagkaon.”

Sa dihang mihunong ang mga doktor sa paghatag kang Joan ug vancomycin, ang bakterya namatay, ug si Joan miarang-arang.

[Hulagway sa panid 8]

Ang mga mikrobyo modaghan kon gamiton sa dili hustong paagi sa mga pasyente ang mga antibiyotiko

[Hulagway sa panid 9]

Ang mga pag-abunog dugo magpakaylap sa makamatayng mga mikrobyo