Pagpaniid sa Kalibotan

AIDS ug Kaugmaran

Sa tibuok yuta, ang epidemya sa AIDS nagpahinay sa kaugmaran sa tawo ug 1.3 ka tuig, nag-ingon ang usa ka bag-ohayng taho sa United Nations Development Programme. Ang grabeng naapektohan mao ang pipila ka Aprikanhong mga nasod​—ang Zambia nawad-an ug kapin sa napulo ka tuig nga kaugmaran sa tawo; Tanzania, walo ka tuig; Rwanda, pito ka tuig; ug ang Republika sa Sentral Aprika, kapin sa unom ka tuig. Ang AIDS nagpamenos usab sa gidahom nga gitas-on sa kinabuhi. Sa Amerika del Norte ug Uropa, ang AIDS nahimong pangunang hinungdan sa kamatayon taliwala sa mga hamtong ubos sa 45 anyos. Sa tibuok kalibotan, 6,000 ka tawo kada adlaw ang nataptan sa HIV, 1 sa matag 15 segundos. Kapin sa 85 porsiyento sa nangamatay sa AIDS nahitabo sa mga tawo nga tali sa 20 ug 45 anyos.

Mga Katakos sa Pagbasa ug Panarbaho

“Tali sa 56 ug 64 porsiyento sa walay-trabahong mga Canadiano ang menos ug katakos sa literasiya,” matod sa taho sa Statistics Canada, sumala sa mantalaang The Vancouver Sun. Usa ka surbi niadtong 1995 aron sa pagsusi sa katakos sa literasiya sa pagbasa ug prosa, dokumento, ug numero nagpadayag nga 36 porsiyento sa mga Canadiano nalisdan sa tanang tulo ka bahin. Sa “‘mas karaang’ mga industriya, sama sa agrikultura, pagmina, pagpanggama ug pagpanukod, . . . ang literasiya may kiling nga mahimong kinaubsan,” nag-ingon ang Sun. Sanglit ang panarbaho nagakaus-os niining mga bahina, ang mga trabahante nga dili-maayo ang mga katakos sa literasiya ilabinang daling matangtang ug mapalagpot. Si John O’Leary, ang presidente sa usa ka organisasyon sa literasiya, nag-ingon nga “ang pagka-literet lang ug diyutay sa 1996 nagkahulogang mahikawan ang usa sa daghan kaayong personal ug propesyonal nga mga kahigayonan.”

Alerhiya sa Uk-ok

Sumala sa University of California at Berkeley Wellness Letter, gibanabana nga tali sa 10 ka milyon ug 15 ka milyong tawo sa Tinipong Bansa ang alerdyik sa mga uk-ok. Sa dihang maladlad sa mga uk-ok, ang usa ka tawong may alerhiya mahimong makasinati ug “pagpangatol sa panit, hay fever, o mga simtomas sa hubak.” Ang mantalaan nag-ingon nga “hangtod sa 80% sa tanang hubakon nga mga bata maoy sensitibo sa mga uk-ok.” Ang mga uk-ok dili awtomatikong ilhanan sa usa ka hugaw nga kosina. Bisan “ang kinalimpiyohang kosina mahimong puy-an niana,” miangkon ang Wellness Letter. Gibanabana nga sa matag uk-ok nga makit-an, lagmit adunay hangtod sa 1,000 nga wala makitang mga uk-ok nga nagkamangkamang sa tibuok balay. Ang usa ka parisan nga uk-ok mahimong makapatunghag 100,000 ka liwat sa usa lang ka tuig.

Pag-uswag sa Kakabos

Ang gidaghanon sa tawo sa tibuok kalibotan nga nagpuyo karon sa hilabihang kakabos​—gihatagag kahulogan nga mokita ug menos sa $370 kada tuig​—maoy mga 1.3 bilyones, duolan sa ikaupat sa populasyon sa kalibotan. Ang kadaghanan nagpuyo sa nagakaugmad nga kalibotan. Kasagaran, kining mga tawhana dili makabaton ug igong pagkaon, hinlong tubig, pag-atiman sa panglawas, igong puy-anan, edukasyon, ug trabaho. Sa kadaghanang kaso, sila gipakamenos sa mga katilingban nga ilang gipuy-an ug walay gahom sa pag-usab sa ilang mga kahimtang. Sumala sa United Nations Development Programme, ang gidaghanon sa katawhan nga nagpuyo sa hilabihang kakabos nagauswag sa duolan sa 25 ka milyon matag tuig.

Pagkagiyan sa Droga sa Uropa

Usa ka bag-ong Uropanhong organisasyon nga ang tumong mao ang pagpaniid sa paggamit ug pag-abuso sa droga di pa dugayng nagpatik sa ilang unang tinuig nga taho. Ang ilang pagtuon, sumala sa Pranses nga mantalaang Le Monde, nagpadayag nga adunay “tali sa 500,000 ug usa ka milyon” ang naggiyan sa heroina sa Uropanhong Unyon. Bisan tuod ang pagkagiyan sa heroina daw wala mag-uswag o gani mius-os diha sa dagkong mga siyudad sa Uropa, kini nagauswag diha sa mas gagmayng mga lungsod. Ang mga produkto sa cannabis sama sa hashish ug marijuana nagpabilin nga labing kaylap nga gigamit nga droga sa Uropa. Ang mga eksperto nabalaka sa nagatubo nga popularidad sa gitawag ug kaktel, nga niana ang mga droga gisagol sa medisina ug alkoholikong ilimnon. Sa Amihanang Uropa, ang mga amphetamine, Ecstasy (usa ka deribatibo sa methamphetamine), ug LSD nagakapopular taliwala sa mga batan-on.

“Pagpit-os nga Magpaniwang”

Ubos sa ulohang balita nga “Pagpakigbisog sa Pagpit-os nga Magpaniwang,” ang The Irish Times nagtaho: “Ang talagsaong gidaghanon sa mga batan-ong babaye nahimong anemik tungod sa popular nga mga diyeta.” Ang mga doktor nagpahayag ug dakong kabalaka bahin sa uso. Sa pipila ka kaso ang industriya sa moda gibasol “tungod sa ilang malaglagong epekto diha sa daling mahaylo nga mga batan-on.” Ang taho nag-ingon nga usa ka kaliwatan kanhi ang aberids nga modelo sa moda mas gaan ug 8 porsiyento kay sa aberids nga babaye. Karong adlawa siya mas gaan ug 23 porsiyento. “Ang niwang nga mga kasway,” matod sa The Irish Times, “maoy uso kaayo, ug ang bukog-panit​—luspad, batan-ong, may anorexia . . . ​—sa pagkakaron gipresentar nga sumbanan.” Nailalom sa pagpit-os nga mopahiuyon niining maong sumbanan, daghang batan-ong mga babaye nga naningkamot nga moniwang misagop sa diyeta nga naghikaw kanila sa gikinahanglang iron, protina, ug mga bitamina.

Wala-Damhang Interes sa Bibliya

“Tunga-sa-milyong kopya sa Bag-ong Testamento sa Danish [usa ka hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan] ang gipanghatag​—usa ka kopya sa matag panimalay ngadto sa mga 98 porsiyento sa panimalay sa Copenhagen,” nagtaho ang ENI Bulletin. Kini gihimo ingong bahin sa selebrasyon sa papel sa Copenhagen ingong 1996 European Cultural Capital. Gibanabana sa daghan nga tali sa 10 ug 20 porsiyento sa mga panimalay sa Copenhagen ang modumili sa gasa. Apan, sumala kang Morten Aagaard, sekretaryo heneral sa Danish Bible Society, “usa lamang o duha ka porsiyento sa mga panimalay” ang midumili sa tanyag. Ang mao gihapong pag-apod-apod giplano alang sa Stockholm, Sweden, sa 1998.

Usa ka Higala sa Tibuok Kinabuhi

Sa Alemanya, 9 sa 10 ka tawo ang nag-ingon nga sila adunay tibuok-kinabuhing higala, nagtaho ang Nassauische Neue Presse. Kini gipadayag sa usa ka surbi nga gihimo sa Society for Empirical Scientific Research, nga nangutana sa kapin sa 1,000 ka tawo tali sa 16 ug 60 anyos. Ang komunikasyon ug pagkamatinud-anon giisip nga hinungdanon kaayo taliwala sa mga hinungdan sa usa ka dumalayong panaghigalaay. Halos tanan sa giinterbiyo miuyon nga ang pagkadili-maunongon ug pagluib tino nga magtapos sa maong mga panaghigalaay. “Desisayis porsiyento lamang ang nagdahom nga ang usa ka suod nga higala magpahulam [kanila] ug salapi panahon sa emerhensiya,” sumala sa mantalaan. Sa laing bahin, dakong porsiyento ang nag-isip nga hinungdanon kaayo ang pagpaluyo sa usa ka higala sa panahon sa pagkasakit.

Kaon ug Prutas Kada Adlaw

Ang pagkaon ug preskong prutas kada adlaw nalangkit sa pag-us-os sa risgo sa sakit sa kasingkasing, sumala sa 17-anyos nga pagtuon sa 11,000 ka tawo, nga gipatik sa British Medical Journal. Taliwala niadtong nalakip sa pagtuon nga mikaon ug preskong prutas kada adlaw, dihay menos sa 24 porsiyento ang namatay gumikan sa mga atake sa kasingkasing ug menos sa 32 porsiyento ang namatay gumikan sa mga estrok. Niadtong mikaon ug prutas kada adlaw, menos ug 21 porsiyento ang namatay kon itandi niadtong panagsa rang mokaon ug prutas. Ang mga pagkaong menos sa preskong prutas mahimong makaamot sa pag-uswag sa mga balatian sa mga agianan sa dugo sama sa estrok ug sakit sa kasingkasing diha sa pipila ka tawo, nag-ingon ang tem sa Britaniko ug Espanyol nga mga siyentipiko. Alang sa kinadak-ang kaayohan sa panglawas, ang mga tigdukiduki karon nagsugyot nga mokaon ug labing menos lima ka pahat nga utanon ug prutas kada adlaw. Kon dili mabatonan ang preskong prutas ug mga utanon, nan ang gipakamig nga mga prutas ug mga utanon mahimong magtagana ug susamang mga kaayohan, sumala sa British Medical Journal.

Pag-atiman sa mga Pasyenteng Nalisoan sa Pangisip

“Ang init nga lugaw, mananoy nga musika ug mainampingong pagkadisenyo nga mga palibot dili bag-ong medikal nga mga diskobre, apan mao kini ang nagpausab sa pag-atiman sa mga tigulang,” matod sa The Globe and Mail sa Canada. Ang pagpahimulos sa yano ug baratong mga kausaban sa paagi nga ginaligoan ug ginapakaon ang mga pasyente motabang sa pagpamenos sa ilang kalibog ug kabalaka. Ingong pananglitan, ang taho nag-ingon nga ang anam-anam nga pagdalit sa kada matang sa pagkaon panahon sa pagpangaon makapahigawas sa pasyente sa panginahanglang mohukom kon unsay unahon pagkaon, nga kasagarang makapalibog sa usa nga nalisoan sa pangisip. Ang pagkaandam sa tig-atiman nga mosulay ug bag-ong mga pamaagi miresulta gani sa talagsaong pag-us-os sa paggamit ug makapausab-sa-buot nga tambal sa mga pasyente.

Mas Peligroso Kay sa Panigarilyo?

Sumala sa Statistics Canada, “ang usa ka sedentaryong estilo sa kinabuhi adunay kapin pa sa dobleng kapeligrohan sa panglawas kay sa panigarilyo,” nagtaho ang The Medical Post. Bisan tuod mga pito ka milyong Canadiano ang lagmit nga nakasinati ug grabeng mga suliran sa panglawas ug sayong kamatayon tungod sa pagtabako, tali sa 14 ka milyon ug 17 ka milyon ang nag-atubang ug susamang mga kapeligrohan sa panglawas ingong resulta sa kakulang sa ehersisyo. Ang kakulang sa panahon, enerhiya, ug pagdasig gihisgotan nga dagkong mga hinungdan nga nagbalda sa regular nga ehersisyo. Ang sedentaryong mga tawo lagmit usab nga mokaon ug mas daghang tambok ug mas menos nga prutas ug mga utanon. “Ang bag-ong tumong aron makab-ot ang kinadak-ang kaayohan sa kasingkasing mao ang pagpaehersisyo sa mga tawo sa labing menos matag ikaduha ka adlaw sa labing menos 30 minutos nga may igong kalagsikon o mas lagsik pa,” nag-ingon ang Post.