Pagpaniid sa Kalibotan
Usa ka “Dakong Kamatay”
Minilyon-milyong mga espisye sa mga tanom ug sa mga hayop ang naglungtad karon. Ang mga siyentipiko nagbanabana niadto nga sa tibuok kasaysayan sa kinabuhi sa yuta, ang mga espisye napuo (tungod sa sakit, kakulang sa pagkaon, ug pagkadili makapahiangay) sa gikusgon nga dili momenos sa napulo ka espisye sa usa ka tuig. Karon, sumala sa Department of Public Information sa HK, ang mga siyentipiko nagtuo nga ang gikusgon maoy gatos-gatos, tingali libolibo pa ka pilo nga mas taas. Sa pagka 1970 gibanabana nga usa ka espisye ang napuo matag adlaw. Sa 1990 ang gikusgon misaka ngadto sa usa matag oras. Sa pagka 1992 usa ka espisye ang nagakahanaw sa matag 12 minutos. Ang pangunang hinungdan sa pagkapuo mao ang pagkawala sa kinaiyanhong mga puy-anan tungod sa pagkaingin, pagpasangkad sa siyudad, pag-ugmad sa kabaryohan, ug polusyon sa hangin ug tubig. Daghang mga eksperto bahin sa kalikopan ang nagaingon nga ang planeta anaa sa tunga sa usa ka “dakong kamatay.” Miingon si Dr. Mostafa Tolba, direktor nga ehekutibo sa Programa sa Kalikopan sa HK: “Kon buhi pa si Charles Darwin karong adlawa, ang iyang mga basahon lagmit gayod mopunting dili sa mga gigikanan kondili sa mga listahan sa nangamatay nga mga espisye.”
Langyawng Tabang—Giunsa Kini Pagbahinbahin?
Dako ba ang nahimo sa langyawng tabang alang sa kaayohan sa mga kabos? Sumala sa Human Development Report 1992 sa HK, 27 porsiento lamang sa langyawng tabang ang nakaabot sa napulo ka nasod nga dunay 72 porsiento sa labing kabos nga mga tawo sa kalibotan. Ang labing sapian nga 40 porsiento sa populasyon sa nagakaugmad nga kalibotan ang nagadawat ug labaw sa duha ka pilo sa tabang nga gihatag ngadto sa labing kabos nga 40 porsiento. Ang mga nasod sa Habagatang Asia, nga pinuy-anan sa halos katunga sa labing kabos nga mga tawo sa kalibotan, nagadawat ug $5 nga tabang kada tawo. Ang mga nasod sa Tungang Sidlakan, nga may tulo ka pilo nga kita sa matag tawo kay sa Habagatang Asia, nagadawat ug $55 kada tawo. Ang taho midugang nga ang mga nasod nga dakog gasto sa armas nagadawat ug duha ka pilo nga mas daghang tabang matag tawo kay sa mga nasod nga diyutay rag gigasto sa armas. Ang labing ubos nga pahat sa pundo (mga 7 porsiento nga tabang sa usa ka nasod ngadto sa lain) ug 10 porsiento sa tabang nga gihatag sa grupo sa mga nasod mao lamang ang mahiadto sa pangunang panginahanglan sa tawo—edukasyon, pag-atiman sa panglawas, limpiyong tubig ilimnon, sanitasyon, pagplano sa pamilya, ug mga programa sa nutrisyon.
Posibling Nukleyar nga Katalagman
“Ang paningkamot sa Kasadpan sa pagsumpo sa pagkaylap sa nukleyar nga hinagiban napakyas,” nagkanayon ang U.S. News & World Report, “ug nagsugod ang bag-o ug mas peligrosong yugto sa pagdaghan sa nukleyar.” Karon duha ang kapilian nga ilang giatubang nga mao ang paggamit ug puwersa sa pagsumpo sa bag-ong mga nasod sa pagbaton ug nukleyar o “magtuon sa pagkinabuhi diha sa usa ka kalibotan diin halos ang tanang nasod nga buot makabaton ug nukleyar nga hinagiban aduna niana.” Unsay miagak sa mao nga kahimtang? “Ang mga butang nga malisod kaayo alang sa labing utokang mga tawo niadtong 1943 masayon alang sa ordinaryong mga tawo karong adlawa,” miingon ang pisiko ug tigdesinyog nukleyar nga hinagiban niadto nga si Richard Garwin. Ang mga problema sa matematika nga naghatag kalisod sa labing hait ug kaisipan niadto masulbad na karon sa kaugalingong kompiyuter. Dugang pa kini dugang nakahatag kasayon sa determinadong nasod sa pagbaton ug delikadong mga teknolohoiya nga gikinahanglan sa paghimog bomba. Diha sa usa ka paningkamot sa pagsugpo niining kilinga, 27 ka nasod ang mipirma ug kasabotan sa Abril nga naghatag ug limitasyon sa pagbaligya ug materyales o makinarya nga magamit sa paghimog mga bomba atomika. Apan, adunay dakong mga kakulian, sanglit ubay-ubayng mga nasod nga may nukleyar nga kagahom o naningkamot nga makabaton niini wala man maapil niini.
Ang Katilingbang “Tigtomar ug Pildoras” sa Australia
Ang National Health Survey sa Australia nakakuhag pila ka makapabalaka nga mga resulta. Ang pagtuon mibutyag nga 1 sa matag 50 ka Australiano tigtomar ug mga tranquilizer adlaw-adlaw. Laing tres kuwarto sa milyon miangkon nga mitomar ug mga droga sama sa Valium ug Serepax mga duha ka semana una pa ang surbi. Sumala sa mantalaang The Sun-Herald sa Sydney, ang National Drug and Alcohol Research Centre miangkon nga duolan sa napulo ka milyong mga resita nga mga benzodiazepine ang ginaresita tuig-tuig ug kini ang labing kaylap nga giresitang medisina sa mga nasod sa Kasadpan. Usa ka tigdukiduki sa sentro miingon nga daghang tawo nga regular nga nagatomar niining matanga sa tambal tingali wala gani makaamgo nga sila giyanon na diay sa droga.
Bag-ong Hampak sa Aprika
“Ang negosyo sa mga narkotiko nahimong usa sa labing seryosong mga hulga sa kalig-on ug kaugmaran sa ekonomiya sa kontinente sa [Aprika].” Mao kana ang giingon ni Dr. Simon Baynham sa Africa Institute sa Habagatang Aprika, nga nagsulat diha sa The Star sa Johannesburg. Ang negosyo sa droga kusog nga miuswag sa Aprika sa milabayng kataposang dekada, sanglit kini nahimutang sa maayong dapit alang sa mga pagpayuhot gikan sa Colombia ug Asia. “Sa pagka 1990, un-tersiya sa heroina nga nasakmit sa Uropa ang gipaagi sa Aprika,” matud ni Baynham. Siya miingon usab nga adunay nagatubong kooperasyon tali sa internasyonal nga negosyo sa droga ug sa mga organisasyon sa terorista. Gipunting ni Dr. Baynham ang negosyo sa droga sa Aprika ingong usa sa posibleng “bag-ong epidemiya nga grabe kaayo” nga “ikadugang sa mga kagul-anan sa gubat, gutom ug AIDS sa Aprika.”
Sobrang Gatas Gilabay
Bisan pa sa grabeng kakulangan sa pagkaon, milyon-milyong litro sa gatas ang gilabay sa mga gatasanan sa Habagatang Aprika sa milabayng lima ka tuig. Ang mga gatasanan ginapabayad ug buhis sa Dairy Board, nga angay unta nga maghimog kasabotan sa pag-apod-apod sa sobrang gatas. Apan sanglit wala kana himoa sa Dairy Board, ang ehekutibo sa National Milk Distributors Association miingon: “Unsay among mahimo? Kinahanglang among ilabay kana. Walay katarongang atong daoton ang atong kaugalingong negosyo pinaagi sa paghatag niana o magsuhol sa pagpakuha niana.” Sa laing bahin, gianugonan ang ubang mga institusyon sa pag-usik. Ang Konseho Alang sa Katigulangan miingon nga ang gatas gilabay “sa panahong ang minilyong mga tigulang nga mga taga Habagatang Aprika nangamas aron makapalit sa igoigong mga kinahanglanon aron mabuhi.”
Taas-ug-Kinabuhing mga Hapones
Ang mga Hapones mas hataas-ug-kinabuhi kay sa bisan unsang nasod sa yuta, sumala sa labing ulahing kaihapan sa World Health Organization. Ang aberids nga gitas-on sa kinabuhi sa mga babaye sa Hapon maoy 82.5 ka tuig, samtang sa mga lalaki maoy 76.2 ka tuig. Ang ikaduhang kinatas-ag kinabuhi sa mga babaye, 81.5 ka tuig, anaa sa Pransiya, nga suod gisundan sa Switzerland nga 81.0 ka tuig. Ang ikaduhang dapit sa kinatas-ag kinabuhi sa mga lalaki maoy sa Iceland, sa 75.4 ka tuig, gisundan sa Gresya nga 74.3 ka tuig. Ang 350-panid nga yearbook sa kaihapan usab mihatag ug ubang makaiikag nga mga kamatuoran. Ang kinadaghanag anak sa kalibotan maoy sa Rwanda, diin ang matag babaye dunay aberids nga 8.3 ka anak. Kinaubsan ang Bahamas sa gidaghanon sa paghikog, nga may 1.3 sa matag 100,000 ka tawo, samtang ang Hungaria maoy kinatas-an, nga may 38.2 sa matag 100,000. Ug ang kinadaghanag namatay tungod sa mga aksidente sa sakyanan mao ang gamayng nasod sa Suriname sa Habagatang Amerika, nga 33.5 sa matag 100,000. Ang kinaubsan? Malta, nga may 1.6 ang namatay tungod sa mga aksidente sa awto sa matag 100,000 ka tawo.
Alingisngis nga Musika
“Palonga kanang imong gipatokar nga musika!” mao ang dugay na kaayong pagtuaw sa naglagot nga mga ginikanan. Mibati ang daghang tin-edyer nga dili sila malingaw sa ilang musika gawas kon mabati nila ang kumpas niini. Samtang gilangkit kanunay ang saba nga musika sa pagkabungol, usa ka taho dili pa dugay diha sa The Globe and Mail sa Toronto, Canada, nag-ingon nga ang tinnitus maoy kasagarang mosangpot. Ang tinnitus mao ang “nagbagting, nagkagaskas, naghagonghong, nagpitipiti o alingisi nga tingog sa sulod sa ulo, nga sagad apektado ang duha ka dalunggan. Apan kana nga [kabatbatan] dili makataronganon alang sa tingog,” matud pa sa mantalaan. Sa dihang aduna ka na niini, “dili ka na gayod makabaton ug hingpit nga kalinaw ug kahilom [pag-usab],” miingon si Elizabeth Earys, koordinator sa Tinnitus Association sa Canada. Ilabinang maapektohan mao ang tiggamit ug mga headphone nga pakusgan kaayo ang volume o tingog nga madunggan sa uban. Ang ilang katakos sa pagkalingaw sa musika o bisan unsang tingog inigkatigulang na nila kasagarang grabe nga madaot.
Papa Nangayog Dispensa
Si Papa Juan Paulo II nangayog dispensa duha ka higayon ngadto sa kontinente sa Aprika tungod sa negosyo sa ulipon. Ang unang higayon maoy sa Pebrero, sa panahon sa panaw sa papa ngadto sa Senegal. Niadtong panahona ang mantalaan sa Italya nga Corriere della Sera mitaho nga ang papa nangayog “‘pasaylo sa langit’ ug sa pasaylo sa Aprika tungod sa makasaysayanhong krimen sa pagpangulipon nga bisan ang mga Kristohanon . . . sad-an.” Ang ikaduhang pagpangayog dispensa, maoy mga tulo ka bulan sa ulahi, nga gihatag panahon sa iyang duaw sa São Tomé. Diha sa Batikano, gipatin-aw sa papa nga “tungod kay ang simbahan maoy usa ka komunidad nga gilangkoban sa mga makasasala usab, sa daghang kasiglohan dihay mga paglapas sa balaod sa gugma. . . . Kini maoy mga kapakyasan sa mga indibiduwal o sa mga grupo nga nagpatahom sa ilang kaugalingon pinaagi sa ngalang mga Kristohanon.” Mikomento bahin sa “pagpangayog dispensa sa papa,” ang peryodikong La Repubblica miingon nga ang papa “naghisgot bahin sa sala sa mga Kristohanon sa katibuk-an, apan angay unta nga iyang gihisgotan usab ang mga sala sa papa, sa mga kongregasyong Romano, ug sa mga obispo ug sa mga klero. Kini nga kasaysayan bahin sa pagpangulipon, sa pagkamatuod, nalangkit sa responsabilidad usab sa bahin sa herarkiyang Katoliko.”
Dili Kinahanglang Mahadlok sa mga Lawa
Ang arachnophobia (kahadlok sa mga lawa) “kasagaran maoy resulta sa kawalay alamag,” miingon ang magasing South African Panorama. Nagtaho bahin sa sinulat ni Dr. Ansie Dippenaar, pangunang awtoridad sa mga lawa sa Aprika, gihisgotan didto nga ubos sa 0.2 porsiento sa nailhang mga espisye sa mga lawa sa kalibotan peligroso sa tawo. Sa ilang hustong dapit, kining gagmayng mga linalang angay tagdong mga higala, dili mga kaaway. Sila bililhon sa pagkontrolar sa mga peste sa tanom sa uma. Ang usa ka lawa sa ubang mga espisye makapatay ug 200 ka ulod sa dangan sa usa ka adlaw. Kon ang mga lawa pasagdan lang diha sa kaumahan sa strawberry, pananglitan, may maaning dugang 6 ka tonelada matag ektarya kay sa mga uma diin gipamatay ang mga lawa. “Kinahanglang panalipdan sa mga mag-uuma ang populasyon sa mga lawa,” midugang ang artikulo, “sa ingon makamenos usab sa paggamit ug mahal nga pamatay-dangan nga nakadugang sa polusyon sa kalikopan.”