Pagpaniid sa Kalibotan

ESKANDALO SA SEKSO SA SIMBAHAN

“Sa daghang katuigan, ang Romano Katolikong mga pari ug ubang magbubuhat sa simbahan sa mga parokya sa Newfoundland sublisubling nag-abusar sa dinosenang bata, nga kadaghanan nila maoy mga batan-ong lalaki, nga daghan kanila maoy mga ilo nga gipaatiman sa ilang mga tig-atake,” nagtaho ang magasin sa balita nga Maclean’s sa Canada. “Ni ang eskandalo limitado sa Newfoundland: labing menos unom pa ka kaso sa seksuwal nga pag-abusar sa kabataan sa Katolikong mga pangulo sa simbahan mitungha sa laing bahin sa Canada, ug kapin sa 20 sa Tinipong Bansa.” Tungod sa pagdaghan sa mga taho sa seksuwal nga pag-abusar kada bulan—ang total nga 17 ka pari ug uban pa nga kaanib sa simbahan ang gikiha na—ang pagtuo ug pagsalig sa daghang Katoliko diha sa ilang mga pari natarog. Labing makapikal mao ang sumbong nga ang seksuwal nga pag-abusar sa simbahan dili lamang dugay na apan kasagarang gitabonan ug ang nakasalang pari yanong ibalhin ngadto sa laing parokya diin ang bag-ong mga sala usahay himoon. Ang reaksiyon sa mga ginikanan mao nga dili na sila motugot nga ang ilang mga anak lalaki mahimong mga sakristan o motugot pa nga pasudlon ang ilang mga anak sa kompisalan. “Ang Romanong sutana, nga sa nangagi gisul-ob uban sa garbo, nahimong tinubdan sa kaulaw ug katahap,” matud ni Paul Stapleton, bise-tsirman sa hunta sa Katolikong eskuylahan sa St. John. “Ang mga hitabo nga bag-o pa nagapailalom sa tanang pari sa panganod sa gipamulong o hilom nga katahap. Ang mensahe mopatim-aw nga mao: Dili ka na makasalig kang bisan kinsa gawas sa imong kaugalingon ug sa Diyos.”

“NAGADALI SA PAGKAPUO”

“Ang Aprikanhong elepante nagadali sa pagkapuo, nga biktima sa kusog-mohurot tibuok-yutang negosyo sa garing o ivory,” nagaingon ang magasing Science. Ang gidaghanon sa Aprikanhong mga elepante mius-os sa duolag 40 porsiento sa miaging napulo ka tuig—nga mius-os ngadto sa 750,000 gikan sa 1.3 milyon. Sa presenteng proporsiyon sa pag-ihaw, ang kompletong pagkapuo sa mga elepante mahitabo sa 50 anyos. Apan labaw pa ang nalangkit. “Ang pagtinguha sa garing nagdaot sa katimbang sa populasyon ug sosyal nga gambalay sa espisye,” matud sa Science. Sa pila ka dapit ubos sa 5 porsiento sa mga elepante ang mga toro, mao nga ang mga bayeng nangulag dili tingali maupahan, sa ingon dugang makunhoran ang pagdaghan sa populasyon. Ug kay mas daghang dagkong laki ang nahanaw na, mas daghang elepante ang kinahanglang ihawon aron ipatungha ang samang gidaghanon sa garing. Kapig un-kuwarto sa mga elepante nga mamatay maoy nailong mga masuso nga mangamatay sa gutom tapos mamatay ang ilang inahan. Bisan tuod gisugyot ang kompletong pagdili sa negosyo sa komersiyal nga garing, gikahadlokan nga ang balita sa umaabot nga pagdili mosangpot sa malisangong kataposang-minuto nga pag-ihaw sa nahibiling mga elepante pinaagi sa dili-legal nga mga mangangayam.

KAGUTMANAN TALIWALA SA KADAGAYA

Labing menos tunga sa bilyong tawo ang gigutom, giingnan ang mga entrante sa ika-15ng tinuig nga komperensiya sa Konseho sa Pagkaon sa Kalibotan, usa ka ahensiya sa UN. Bisan pag ang kalibotan nagapatunghag mga 10 porsientong labawng pagkaon kay sa gikinahanglan niini, minilyon ang gigutom tungod sa kahimuot sa kaugalingon, pagpasagad, ug kawalay-katakos. Sumala sa tsirman sa konseho, si Eduardo Pesqueira sa Mexico, “ang kalinaw maoy paninugdang kinahanglanon” sa pagtapos sa tibuok-yutang kagutmanan; daghang nasod nga nagbugnoay “nagagahin sa ilang nihit nga kahinguhaan alang sa armas inay sa mga programa sa pagkaon.” Ang kadaghanan sa mga kulang ug sustansiya nagapuyo sa Asia ug Aprika. Duolag 14 milyong mga bata nga walay singko anyos ang mamatay kada tuig tungod sa suka-kalibang ug mananakod nga mga sakit, ang konseho miingon.

NADISKOBREHAN ANG “DAGAT” SA ILALOM SA YUTA

Usa sa dagkong mga suliran sa kamingawan sa Australia mao kanunay ang pagbatog tab-ang nga tubig. Busa maoy maayong balita sa dihang ang usa ka dakong “dagat” sa tab-ang nga tubig sa ilalom sa yuta ang nadiskobrehan karong bag-o sa ilalom sa maong habagatang rehiyon sa Kasadpang Australia. Ang tubig nasulod sa dako kaayong hut-ong sa bangagong sandstone, giingong sa minimo maoy 250 metros ang gibag-on nga may luna nga labing menos 3,000 kilometro kuwadrado. Ang maong sandstone aquifer gibanabana nga makahupot labing menos pulo ka pilo sa gidaghanon sa tubig sama sa bisan unsang susamang pondohanan nga sukad nadiskobrehan. Kini kinaiyanhong pondohanan alang sa “dagat” ug nahimutang gikan sa 200 metros ngadto 1,500 metros sa ilalom sa yuta.

GIHAGIT ANG PAGPANGULO SA PAPA

“Samtang ang mga dibisyon sulod sa Iglesya Romana Katolika daw nagakalalom, ang rebelyosong mga teologo sa tibuok Kasadpang Uropa nagsugod sa dayag nga paghagit sa konserbatibong mga pagtulon-an ug sentralisado kaayong pagpangulo ni Papa Juan Paulo II,” nagtaho ang The New York Times. Niadtong Enero, 163 ka teologo gikan sa Austria, Netherlands, Switzerland, ug Kasadpang Alemanya miluwat sa usa ka pahayag nga ang papa angay magdahom ug pagsupak inay pagkamasinugtanon kon iyang “ginahimo ang dili sakop sa iyang katungdanan.” Ang usa ka dili-maayong punto mao ang batasan sa papa sa dili pagtagad sa mga rekomendasyon sa lokal nga mga pangulong Katoliko sa dihang magatudlog mga obispo, nga magapili hinuon sa mga konserbatibo. Kini, uban ang kanunayng mga biyahe sa ubang nasod sa papa, giisip nga usa ka paagi sa pagpahamtang sa awtoridad sa Batikano ibabaw sa simbahan. Sa mga 3,000 ka obispo sa tibuok nga kalibotan, mga 1,400 ang gipili ni Papa Juan Paulo II.

LABAWG BILI KON DILI PUTLON

“Kapin sa 11 milyong ektarya sa lasang ug ubang kakahoyan ang mawala kada tuig sa tibuok nga kalibotan,” nag-ingon ang The New York Times. “Ug sa presenteng proporsiyon sa pagpamutol sa kahoy gibanabana nga ang ubay-ubay nga nasod, apil ang El Salvador, Costa Rica, Nigeria ug Ivory Coast, mapildihan sa ilang mga lasang sa 30 anyos.” Ang mga maikagon sa silinganan o environmentalists nabalaka tungod kay ang kaylap nga pag-upaw sa lasang makaamot sa pagkainit sa atmospera ug mopadako sa greenhouse effect, ingon man mobikil sa kaylap nga pagbaha, sama sa nahitabo sa Bangladesh, India, Sudan, ug Thailand. Busa, ang mga maikagon sa silinganan nahinangop sa usa ka bag-ong pagtuon sa mga siyentipiko nga nagapakitang ang bagang kalasangan labaw ug bili kon pasagdang nagatindog. Sumala sa pagtuon, ang abot gikan sa pagpupo sa makaong prutas, cocoa, mga lana, ug goma sa kalasangan duolan sa duha ka pilo nga labaw kay sa mapatungha pinaagi sa pagbaligya sa troso ug paggamit sa yuta nga sibsibanan sa baka. Gilaoman nga ang ekonomikanhong bentaha mahimong labawng makadaning panghaylo sa mas kabos nga kanasoran sa pagluwas sa ilang kalasangan.

MGA TIMAAN SA KALIBOTAN NAKANKAN

“Ang asidong ulan ug polusyon sa ugang hangin nga gitawag acid gas nagaguba sa mga nawong sa pipila sa labing gimahal nga mga timaan sa kalibotan,” nagtaho ang The Toronto Star. “Abot ug 3 sentimetros sa bato ang gikutkot sa gawas nga bahin sa St. Paul’s Cathedral sa London . . . Ang Westminster Abbey [sa London] ug ang Parthenon sa Atenas nagakatunaw usab tungod sa talisik sa mga maghuhugaw.” Apan ang solusyon dili kay yano ra sama sa pagkunhod sa asidong mga binuga. Gituohan karon nga ang mga maghuhugaw nga anaa na sa mga bangag sa bato mopadayon sa pagdaot bisan pag makunhoran ang mga binuga, ug nga bisan pag sero na ang polusyon, ang pagkadunot mopadayon sa taastaas nga panahon.

PAGHIKOG SA MGA TIGULANG

Ang proporsiyon sa paghikog taliwala sa mga tigulang sa Tinipong Bansa miuswag ug mga 25 porsiento tali sa 1981 ug 1986. Ang katibuk-ang nasyonal nga aberids maoy 12.8 ka paghikog matag 100,000 ka tawo. Apan ang proporsiyon alang niadtong kapin sa 65 anyos maoy 21.6 matag 100,000. Ang mga eksperto nagapasangil sa wala-dahomang pag-uswag sa nagakausab nga mga tinamdan, ilabina ang midakong pagdawat sa paghikog ingong kapaingnan sa pag-antos sa dugay ug gastosong mga sakit. Sumala sa giingon sa The New York Times, “gibanabana sa pila ka eksperto nga ang mga kauswagang teknolohikanhon nga nagapataas sa mga kinabuhi sa mga tigulang usahay nagadala sa usa ka kalidad sa kinabuhi nga dili nila madawat.” Ang usa ka eksperto sa paghikog nagbasol sa bahin sa mga anak nga mapakyas sa pagtutol sa dihang ipahayag sa masakitong ginikanan ang mga pagbati nga mahimong kabug-at sa pamilya.

CRACK SA UROPA

Ang crack, ang substansiyang naggikan sa cocaine nga nakapasanay sa daghan kaayong krimen sa Britanya ug Tinipong Bansa, misugod sa pagkadayag sa Kasadpang Uropa. Kapin sa usa ka libong tawo ang nadugang sa mga puwersa sa Britanikong kapolisan ug mga opisyal sa adwana sa paningkamot sa pagpukgo sa suliran didto. Bisan tuod ang kaylap nga paglungtad sa paggamit sa crack wala pa hidiskobrehi, nahadlok ang mga awtoridad nga dili kini madugay nga hidiskobrehan, kay ang pagkamakakuhag cocaine sa Uropa karong bag-o miuswag ug dako samtang ang prisyo niini mius-os. “Mabutyagon kon ikaw masayod nga may 15 ka pagdakop tungod sa crack sa New York City niadtong 1985 ug may kapin sa 18,000 ka pagdakop sa unang unom ka bulan sa 1988,” miingon ang usa ka langyawng eksperto sa narkotiko.