Pagpaniid sa Kalibotan
“Populasyon sa mga Tigulang sa Tsina”
“Ang populasyon sa mga tigulang sa Tsina anam-anam nga nag-uswag,” nagtaho ang magasin nga China Today. “Sa pagkatapos sa 1994 ang Tsina aduna nay 116.97 ka milyon nga tigulang nga mga lungsoranon nga kapin nag 60 anyos, nga 14.16 porsiyentong pag-uswag kay sa 1990.” Ang mga tawo nga karon kapin nag 60 naglangkob sa duolag 10 porsiyento sa populasyon sa nasod, ug ang populasyon sa mga tigulang nagtubo sa gikusgon nga halos tulo ka pilo kay sa kinatibuk-ang populasyon. Giunsa man sila sa pag-atiman? Samtang ang mga suweldo, mga pensiyon, sosyal nga insurance, ug hinabang maoy nag-abaga sa panginahanglan sa daghan, kapin sa 57 porsiyento sa tigulang nga mga lungsoranon sa Tsina gisuportahan sa ilang mga anak o uban pang kaparyentehan. “Sanglit may pagkalig-on ang pamilyahanong relasyon sa Tsina, ug ang Tsina may maayong tradisyon sa pagtahod ug pag-atiman sa mga tigulang, ang kadaghanang tigulang nga mga lungsoranon nagpuyo uban sa ilang kaparyentehan, ug sila ginaatiman pag-ayo,” matod pa sa China Today. “May 7 porsiyento lamang sa mga tigulang sa Tsina ang nagkinaugalingon.”
Panarbaho sa Kabataan—Usa ka Nagatubong Suliran
Sumala pa sa di pa dugayng taho sa International Labor Organization, 13 porsiyento sa kabataan sa kalibotan tali sa mga edad nga 10 ug 14—mga 73 ka milyong kabataan—gipugos sa pagtrabaho. Ang taho nagdugang nga kon mabatonan pa ang estadistika sa mga batang ubos sa diyes ang edad ug sa mga babayeng bug-os panahon nga mga katabang sa balay, ang gidaghanon sa kabataang nanarbaho lagmit mokabat ug mga ginatos ka milyon. Bisan tuod ang gibase-sa-Geneva nga organisasyon naningkamot sa pagpukgo sa panarbaho sa kabataan sulod na sa 80 ka tuig, ang suliran padayong miuswag ug mikaylap, ilabina sa Aprika ug Latin Amerika. Samtang ang panarbahong ulipon ug kuyaw nga mga kahimtang sa trabahoan maoy bahin sa minilyon niining mga bataa, ang pagpamampam gihisgotan ingong usa ka partikular nga suliran. Sa pipila ka nasod “ang mga hamtong nag-isip sa paggamit sa kabataan alang sa seksuwal nga mga katuyoan ingon nga labing maayong paagi sa paglikay nga matakdan [sa HIV],” nag-ingon ang taho. Ang International Herald Tribune sa Paris nag-ingon nga ang organisasyon “nagbasol sa mga opisyal sa kagamhanan nga . . . wala magpakabana sa suliran.”
Pagtagana sa mga Panginahanglan sa Kabataan
Ang The State of the World’s Children 1995, usa ka taho sa UNICEF (United Nations Children’s Fund), nag-ingon nga kabuangan ang paghunahuna nga ang kalibotan dili makatagana sa pangunang mga panginahanglan sa kabataan niini. Aron iilustrar ang ilang punto, ang UNICEF naghatag sa mosunod nga kuwentada: Ang gibanabanang ekstrang gasto sa pagtagana sa tibuok-kalibotang panginahanglan ug igong nutrisyon ug pangunang pag-atiman sa panglawas maoy $13 ka bilyon sa usa ka tuig; sa edukasyon sa primarya, $6 ka bilyon; sa mainom nga tubig ug sanitasyon, $9 ka bilyon; sa pagplano sa pamilya, $6 ka bilyon—nga mikabat sa total nga $34 ka bilyon sa usa ka tuig. Itandi kana, sila miingon, sa gibanabanang kantidad nga gigasto na matag tuig sa mosunod: golf, $40 ka bilyon; serbesa ug bino, $245 ka bilyon; sigarilyo, $400 ka bilyon; sa militar, $800 ka bilyon. Tin-aw, sila nag-ingon, ang tanang kabataan sa kalibotan igong maatiman unta kon ang mga butang nga angayng unahon buhaton.
“Usa ka Bag-ong Matang sa Gubat sa Opyum”
Ingon niana ang paghubit sa The Times of India sa tumang paningkamot sa mga kompaniya sa tabako sa T.B. aron palamboon ang ilang mga produkto sa Asia. Bisan tuod nga sa matag tuig sa India lamang labing menos usa ka milyong tawo ang mangamatay sa nalangkit-sa-tabako nga mga sakit, ang kagamhanang Indian wala pa magduso ug batok-tabako nga balaodnon. Kini, sumala pa sa taho sa Times, maoy tungod sa gamhanang panulsol sa mga kompaniya sa tabako, sa sulod ug gawas sa nasod, maingon man ang “pederal nga mga balaod sa T.B. nga naghulga ug pagsabotahe sa pamatigayon batok sa mga nasod nga dili motugot sa pagbaligya sa mga produkto sa tabako sa T.B.” Gibanabana nga 99 porsiyento sa populasyon sa kabanikahan sa India walay himbangkaagan sa kadaot gumikan sa paggamit ug tabako. Ang pasundayag sa palaumagian sa balita kasagarang naglarawan ug usa ka hinabako ingong masaligon, madanihon, ug may kompiyansa. Ang dagkong bangga sa iladong mga esport, sama sa cricket, gipasiugdahan sa mga kompaniya sa tabako. Ang sigarilyo usab maoy dakong tinubdan sa buhis alang sa kagamhanan, nga namuhonan sa upat ka kompaniya sa sigarilyo.
Pagtuo sa Nagkalayong Impiyerno Gisalikway
Ang taho sa Church of England nagsalikway sa tradisyonal nga panglantaw nga ang impiyerno maoy dapit sa kalayo ug walay-kataposang pag-antos. Sumala pa sa taho sa Doctrine Commission sa simbahan, “ang mga Kristohanon nagtuo sa makalilisang nga mga teolohiya nga naghimo sa Diyos ingon nga sadistikong mananap ug nagbilin ug masakit sikolohikal nga mga uwat sa daghang tawo.” Kini nagdugang: “Adunay daghang katarongan niini nga kausaban, apan ang pipila niini mao ang moral nga protesta nga naggikan sa sulod ug sa gawas sa Kristohanong pagtuo batok sa usa ka relihiyon sa kahadlok, ug sa nagtubong panghunahuna sa dagway sa usa ka Diyos nga nagbalhog sa minilyon ngadto sa walay-kataposang pag-antos nga sukwahi kaayo gikan sa pagpadayag sa gugma sa Diyos diha kang Kristo.” Bisan pa niana, sila nag-ingon nga ang matag tawo sa gihapon nag-atubang ug usa ka adlaw sa paghukom ug kadtong kinsa mapakyas sa pagsulay itambog ngadto sa usa ka kahimtang sa pagkahanaw, o pagkawala sa paglungtad. Matod pa sa Herald Tribune sa New York: “Ang taho nagtin-aw nga walay kahigayonang ang tanang katawhan sa tanang tinuohan awtomatikong maluwas.”
Bayaning Gorilya
Ang usa ka tres-anyos nga batang lalaki nahulog sa tangkal diin ang pito ka Aprikanhong gorilya gipasundayag sa Brookfield Zoo, sa kasikbit sa siyudad sa Chicago, ug giluwas siya sa usa sa mga babayeng gorilya. Ang batang lalaki, nga miipsot gikan sa iyang inahan, mikatkat sa kapin sa 4-piye nga koral ug nahulog sa duolag 20-piye ngadto sa sementadong salog sa pasundayaganan, nga nakasamad sa iyang ulo. Ang otso-anyos nga gorilya, si Binti Jua—pinulongang Swahili sa “anak nga babaye sa kahayag”—miduol ug malumong gipunit ang nasamdang bata. Kuyog sa iyang kaugalingong anak nga nagbaba kaniya, gikugos ni Binti ang napiang nga lawas sa bata ug gidala siya ngadto sa pultahan sa pasundayaganan, maampingong gipahiluna siya sa salog aron makuha siya sa mga tigbantay sa zoo. Si Binti, nga biniyaan sa iyang kaugalingong inahan, “natudloan sa mga pamaagi sa pagkainahan sa iyang mga tigmanso, nga naghatag kaniyag mga monyeka sa mga bata aron amomahon ug atimanon” sa wala pa mahimugso ang iyang anak, nagtaho ang Daily News sa New York. Sukad niadto siya nakadani ug linibong bisita ug gigantihan ug mga regalong prutas. Ang batang lalaki, nga nag-antos sa mga pangos ug gasgas, naulian.
Pagpili
“Nagsugod ba ug dili maayo ang imong tuig?” misukna ang artikulo sa magasin nga New Scientist. “Ayawg kabalaka, anaa pay kapilian nga labing menos 14 ka uban pang bag-ong tuig sa tibuok kalibotan.” Ang tinuod, ang mga nasod lamang nga naggamit sa Gregorianong kalendaryo ang nagkuwenta sa Enero 1 ingong unang adlaw sa tuig. Si Julius Caesar, niadtong 46 W.K.P., maoy nagdesisyon nga ang tibuok tuig magsugod sa Enero 1, ug kini nagpabilin sa dihang si Papa Gregorio nag-usab sa kalendaryo niadtong 1582. Sa dihang ang nagkalainlaing kultura nag-ugmad sa ilang kaugalingong mga sistema sa kalendaryo, labing menos 26 ka lahi nga Adlaw sa Bag-ong Tuig ang nanungha. Sa mga nagpabilin karong adlawa, ang sistema sa Insek mao ang labing karaan. Alang kanila, ang Bag-ong Tuig magsugod niining tuiga sa Pebrero 7. Ang Hudiyohanong Bag-ong Tuig mahulog sa Oktubre 2. Ang kalendaryong Muslim, nga bug-os gipasukad sa bulan, adunay kaugalingong petsa usab—Mayo 8.
Ang Panigarilyo Gilangkit sa mga Kamatayon Diha sa Kuna
Ang mga masuso ug mabdos nga mga babaye dili gayod ipaapupa sa bisan unsang aso sa tabako, matod pa sa Britanikong mga tigdukiduki. Ang duha-ka-tuig nga pagtuon sa Royal Hospital for Sick Children, sa Bristol, nagsusi sa matag kaso sa sudden infant death syndrome (SIDS), usab gitawag nga kamatayon diha sa kuna, sa tulo ka rehiyon sa Inglaterra. Nangutana sa mga ginikanan sa 195 ka kabataan nga nangamatay ug niadtong sa 780 nga nabuhi, ilang nakaplagan nga sa mga inahan kansang mga masuso namatay, 62 porsiyento nanabako, nga gitandi sa 25 porsiyento sa mga inahan kansang mga masuso nabuhi. “Ang bag-ong panukiduki nagtin-aw nga ang mga amahan nga manabako problema usab,” matod pa ni Joyce Epstein, sa Foundation for the Study of Infant Deaths. “Kon atong makuha ang tanang pagpanabako gikan sa palibot sa bata, among gibanabana nga ang mga kamatayon diha sa kuna [mga kaso sa SIDS] mous-os sa mga 61%.”
Panukiduki sa Dugo Nagbutyag ug mga Sekreto
Ang hemoglobin gisusi pag-ayo sa kapin sa 60 ka tuig ug gikaingon nga tingali mao ang labing gitun-ang protina sa biolohiya. Dugay na kining nasayran nga magdalag oksiheno gikan sa mga baga ngadto sa mga tisyu ug magdalag balik ug carbon dioxide ug nitric oxide. Apan, ang mga mananambal ug mga siyentista nasorpresa sa bag-ong mga kaplag nga nagpakita ug dugang papel niini—kanang pagdala ug laing-pagkahugpong nga matang sa nitric oxide, nga gitawag ug super nitric oxide, ngadto sa tanang bahin sa lawas. Ang super nitric oxide sa tinud-anay nagdula ug hinungdanong papel sa maayong panglawas ug sa paghupot sa mga selula ug mga tisyu nga buhi, lakip na ang pagmentinar sa memorya ug pagkat-on, paggahi sa kinatawo, ug presyon sa dugo. Ang hemoglobin, pinaagi sa pagpaigo sa gidaghanon sa nitric oxide nga niana naladlad ang kaugatan sa dugo sa lawas, makapaburot ug makapakuyos sa kaugatan. “Ang kaplag lagmit magbaton ug hinungdanong kapadapatan sa pagtambal sa presyon sa dugo ug sa kaugmaran sa artipisyal nga dugo,” nagtaho ang The New York Times. Sa pagkakaron, ang kadaghanang kapuli sa dugo adunay tendensiya nga mopasaka sa presyon sa dugo. Lagmit kini tungod kay nakulangan kini ug super nitric oxide, ang mga tigdukiduki nag-ingon.