Milyonmilyong Kinabuhi Naugdaw

KINI usa sa labing-himalitang mga produktong pangkonsumo sa kalibotan. Kini adunay usa ka dakong panon sa maunongong mga suki ug nagpahimulos sa tuling-nagakadakong baligyaan. Ang nalipayng mga kompaniya niini nagpasigarbo sa dagko kaayong mga ganansiya, politikanhong impluwensiya, ug kabantogan. Ang bugtong suliran mao, ang labing maayong mga kustomer niini nagakamatay!

Ang The Economist mipahayag: “Ang mga sigarilyo nahiapil sa labing dakog-ganansiyang mga produktong pangkonsumo. Kini sila mao usab ang bugtong (legal) nga mga produkto nga, kon gamiton sumala sa katuyoan, maghimong mga giyanon sa mga tiggamit niini ug kasagarang magpatay kanila.” Kini nagpasabot sa dagkong mga ganansiya alang sa mga kompaniya sa tabako apan dagko kaayong mga alkansi alang sa ilang mga kustomer. Sumala sa Centers for Disease Control and Prevention sa T.B., mga lima ka milyong tuig sa kinabuhi ang makebra gikan sa mga kinabuhi sa Amerikanong mga hinabako kada tuig, nga mga usa ka minuto alang sa usa ka minutong gigugol sa pagtabako. “Ang pagtabako mopatay ug 420,000 ka Amerikano sa usa ka tuig,” mitaho ang magasing Newsweek. “Kana maoy 50 ka pilo nga labaw pa kay sa ilegal nga mga droga.”

Sa tibuok kalibotan, tulo ka milyong tawo sa usa ka tuig​—unom kada minuto​—ang mamatay gumikan sa pagtabako, sumala sa librong Mortality From Smoking in Developed Countries 1950-2000, nga gipatik sa Imperial Cancer Research Fund sa Britanya, sa WHO (World Health Organization), ug sa American Cancer Society. Kining maong analisis sa mga kiling sa pagtabako sa kalibotan, ang labing bug-os sa pagkakaron, naglakip sa 45 ka nasod. “Sa kadaghanang nasod,” pasidaan ni Richard Peto sa Imperial Cancer Research Fund, “mograbe pa ang kahimtang. Kon magpadayon ang mga kiling sa pagpanabako karon, nan sa pagkaabot sa batan-ong mga hinabako karong adlawa sa gulangong edad o sa pagkatigulang, mga 10 ka milyon na unya ang mamatay sa usa ka tuig gumikan sa tabako​—usa ka kamatayon matag tulo ka segundo.”

“Ang pagtabako peligro nga walay kapareho,” matud ni Dr. Alan Lopez sa WHO. “Sa ngadtongadto mopatay kinig usa sa duha ka hinabako.” Si Martin Vessey sa Departamento sa Publikong Panglawas sa Oxford University susamang miingon: “Kining maong mga kaplag nga nahipos latas sa 40 ka tuig nga yugto mosangpot sa ngilngig nga panghinapos nga katunga sa tanang hinabako sa kadugayan mangamatay gumikan sa ilang bisyo​—makalilisang gayong hunahunaon.” Sukad sa katuigan sa 1950, 60 ka milyong tawo ang namatay gumikan sa pagtabako.

Kini tinuod usab nga makalilisang nga hunahunaon sa mga kompaniya sa sigarilyo. Kon tulo ka milyong tawo matag tuig sa tibuok kalibotan ang himalatyon karon tungod sa mga hinungdan nga konektado sa pagtabako, ug daghan pang uban ang mangundang sa pagtabako, nan kapin sa tulo ka milyong bag-ong mga tigtabako ang kinahanglang makita tuigtuig.

Usa ka pundok sa bag-ong mga tigtabako ang migimaw tungod sa gidayeg sa mga kompaniya sa tabako ingong kagawasan sa kababayen-an. Ang pagtabako sa kababayen-an maoy usa ka tinong kamatuoran sa pila ka tuig sa mga nasod sa Kasadpan ug karon nagakaylap ngadto sa mga dapit diin sa nangagi kini giisip nga makauulaw. Ang mga kompaniya sa tabako nagplano nga usbon kanang tanan. Buot nilang tabangan ang mga babaye sa pagsaulog sa ilang bag-ong-kaplag nga kabahandianon ug kagawasan. Ang espesyal nga mga tatak sa sigarilyo nga nagaangkong menos ug tar o alkitran ug nikotina naghaylo sa mga babaye nga tigtabako ug kinsa nakadiskobre nga ang maong sigarilyo dili kaayo isog. Ang ubang mga sigarilyo giagwahan o adunay taas, yagpisong desinyo​—ang dagway nga tingali dahomon sa mga babaye nga makab-ot pinaagi sa pagtabako. Ang mga anunsiyo sa sigarilyo sa Asia nagpasundayag sa batan-on, pustorawo nga mga modelong Asianhon nga seksi ug pamiste diha sa Kasadpanhong pagkaelegante.

Ugaling lang, ang gidaghanon sa nangamatay tungod sa pagtabako naganunot sa “kagawasan” sa kababayen-an. Ang gidaghanon sa mga biktima sa kanser sa baga taliwala sa mga babaye midoble sa miaging 20 ka tuig sa Britanya, Hapon, Norway, Polandia, ug Sweden. Sa Tinipong Bansa ug Canada, ang mga gidaghanon miuswag ug 300 porsiento. “Dako na ang imong pag-asenso, day!” mipatugbaw ang usa ka anunsiyo sa sigarilyo.

Ang pila ka kompaniya sa tabako adunay kaugalingon nilang estratehiya. Usa ka Pilipinhong kompaniya sa maong nasod nga kadaghanan Katoliko nanghatag ug libreng mga kalendaryo nga adunay hulagway ni Birhen Maria ug mga sanglitanan diha sa ilang tatak sa sigarilyo nga sa way-kaulaw gibutang sa ubos sa larawan. “Wala pa gayod ako makakitag ingon niana sa miagi,” matud ni Dr. Rosmarie Erben, Asianhong magtatambag sa panglawas sa WHO. “Ilang gisulayan paglangkit ang larawan nganha sa sigarilyo, aron ang mga Pilipina dili ngil-aran sa ideya sa pagtabako.”

Sa Tsina ang gibanabanang 61 porsiento sa hamtong nga mga lalaki nanabako, samtang 7 porsiento lamang sa mga babaye ang nanabako. Ang mga kompaniya sa tabako sa Kasadpan nagpunting sa ilang pagtagad diha sa “kagawasan” niining maanyag nga mga babaye sa Oriente, nga minilyon kanila dugay na kaayong nahikawan sa “mga kalingawan” sa ilang makabibihag nga mga igsoon sa Kasadpan. Hinuon, usa ka kakulian gikan sa panghunahuna sa mga kompaniya sa Kasadpan: Ang gipanag-iya-sa-gobyerno nga kompaniya sa tabako maoy nagsuplay sa kadaghanan sa mga sigarilyo.

Ang mga kompaniya sa Kasadpan, hinuon, sa inanay nagaligwat sa pultahan aron ang ilang mga produkto makasulod. Tungod sa limitadong kahigayonan sa pag-anunsiyo, ang pila ka kompaniya sa sigarilyo nagpunting sa ilang pagtagad sa pag-andam sa umaabot nilang mga kustomer sa tinagong paagi. Ang Tsina nag-importar ug mga pelikula gikan sa Hong Kong, ug sa daghan kanila, gibayran ang mga aktor aron manigarilyo​—usa ka malumong paagi sa pagdani!

Tungod sa pagtubo sa pagsupak sa pagtabako diha sa ilang kaugalingong nasod, ang mauswagong Amerikanhong mga kompaniya sa tabako nagabukhad sa ilang mga gaway sa paglit-ag ug bag-ong mga biktima. Gipadayag sa mga kamatuoran nga ilang gipuntiriya ang makapatay nilang mga paningkamot nganha sa nagakaugmad nga mga nasod.

Gipahayag sa opisyales sa panglawas sa tibuok kalibotan ang pasidaan. Ang mga ulohan nagpahayag: “Aprika Nagpakigbugno sa Usa ka Bag-ong Hampak​—Panigarilyo.” “Aso Nahimong Sunog sa Asia Samtang Misulbong ang Baligyaan sa Sigarilyo.” “Asianhong mga Proporsiyon sa Panigarilyo Mosangpot ug Epidemya sa Kanser.” “Ang Bag-ong Ikatulong Kalibotan nga Bugno Maoy Kabahin sa Tabako.”

Ang kontinente sa Aprika gimakmak sa hulaw, gubat sibil, ug sa epidemya sa AIDS. Apan, miingon si Dr. Keith Ball, Britanikong kardiologo, “Gawas sa gubat nukleyar o kagutmanan, ang panigarilyo mao ang kinadak-ang bugtong hulga sa umaabot nga panglawas sa Aprika.”

Ang gamhanang mga kompaniya nagsuhol ug lokal nga mga mag-uuma aron magtanom ug tabako. Ang mga mag-uuma nagputol sa kakahoyan nga gikinahanglan kaayo alang sa pagpangluto, pagpainit, ug pamalay ug kana gigamit ingong sugnod sa pagproseso sa tabako. Sila nagtanom ug dakog-masapi nga tanom nga tabako inay sa gamayg-masapi nga tanom nga pagkaon. Sagad igasto sa kabos nga mga Aprikano ang dakong bahin sa ilang gamayng kita diha sa mga sigarilyo. Busa ang Aprikanong mga pamilya nanguyos gumikan sa kakulang ug sustansiya samtang ang mga panudlanan sa kuwarta sa Kasadpanhong mga kompaniya sa tabako namurot gumikan sa mga ganansiya.

Ang Aprika, Silangang Uropa, ug Latin Amerika ngatanan gipuntiriya sa Kasadpanhong mga kompaniya sa tabako, kinsa nakakita nga ang nagakaugmad nga kalibotan maoy dako kaayong kahigayonan sa negosyo. Apan ang daghag-tawong Asia sa pagkakaron mao ang kinadak-ang minahag bulawan kanilang tanan. Ang Tsina lamang sa pagkakaron adunay mas daghang hinabako kay sa entirong populasyon sa Tinipong Bansa​—300 milyon. Sila nagtabako sa makalilisang nga 1.6 trilyong sigarilyo sa usa ka tuig, un-tersiya sa katibuk-ang gidaghanon nga gikonsumo sa kalibotan!

“Ang mga doktor nag-ingon nga ang mga sangpotanan nganha sa panglawas nga gipahinabo sa pagdagsang sa tabako sa Asia sa tino makalilisang kaayo,” mitaho ang The New York Times. Si Richard Peto nagkalkulo nga sa napulo ka milyon nga gidahom nga mamatay gumikan sa tabako matag tuig sa mosunod nga duha o tulo ka dekada, duha ka milyon ang anaa unya sa Tsina lamang. Kalim-an ka milyong Insek nga kabataang buhi karong adlawa ang tingali mamatay gumikan sa mga sakit nga nalangkit sa pagtabako, matud ni Peto.

Si Dr. Nigel Gray nagsumaryo niana niining paagiha: “Ang kasaysayan sa pagtabako latas sa miaging lima ka dekada sa Tsina ug Silangang Uropa naghatod sa maong mga nasod ngadto sa usa ka dakong epidemya sa sakit gumikan sa tabako.”

“Sa unsang paagi ang usa ka produkto nga mao ang hinungdan sa 400,000 ka ahat nga kamatayon kada tuig sa TB, usa ka produkto nga gipaningkamotan pag-ayo sa Gobyerno sa TB nga tabangang moundang ang iyang mga lungsoranon, kalit nga mahimong dili-makadaot sa gawas sa Amerikanhong mga utlanan?” nangutana si Dr. Prakit Vateesatokit sa Batok-Pagtabako nga Kampanya sa Thailand. “Ang kahimsog ba wala nay bili inig-eksportar sa samang produkto ngadto sa ubang mga nasod?”

Usa ka gamhanang alyado ang TB nga gobyerno sa nagakaugmad nga mga negosyo sa tabako. Magkauban silang nakigbugno aron makaangkon ug mga sukaranan sa ubang nasod, ilabina sa Asianhong mga baligyaan. Sa daghang katuigan ang Amerikanhong mga sigarilyo wala itugot nga ibaligya sa Hapon, Taiwan, Thailand, ug sa ubang mga nasod, nga ang pipila sa maong mga gobyerno may kaugalingong mga monopoliya sa mga produkto sa tabako. Ang batok-tabakong mga grupo mitutol sa mga importasyon, apan ang administrasyon sa T.B. mibakyaw ug makapahaylong hinagiban​—mga pagpiot sa negosyo.

Sukad sa 1985, ubos sa grabeng pagpit-os sa gobyerno sa T.B., giablihan sa daghang nasod sa Asia ang ilang mga ganghaan, ug mibaha ang Amerikanhong mga sigarilyo. Ang mga eksportasyon sa mga sigarilyo sa T.B. sa Asia miluksog 75 porsiento sa 1988.

Tingali ang labing makapasubong mga biktima sa mga bugno bahin sa tabako mao ang mga bata. Usa ka pagtuon nga gitaho diha sa The Journal of the American Medical Association nag-ingon nga “ang mga bata ug mga tin-edyer maoy 90% sa tanang bag-ong mga hinabako.”

Usa ka artikulo sa U.S.News & World Report nagkalkulo sa gidaghanon sa tin-edyer nga mga hinabako sa Tinipong Bansa nga 3.1 milyon. Kada adlaw 3,000 ka bag-ong rekluta mosugod pagtabako​—1,000,000 sa usa ka tuig.

Usa ka anunsiyo sa sigarilyo nagpasundayag ug gustog-lingawlingaw, matinguhaog-kalipayan nga karikaturang kamelyo, nga sagad nagtangag ug sigarilyo. Kini nga anunsiyo sa sigarilyo giakusar nga naghaylo sa mga batan-on ngadto sa pagkagiyan sa nikotina sa dili pa nila masabtan ang mga riyesgo sa panglawas. Sulod sa tulo ka tuig nga pagpasundayag niini nga anunsiyo, ang kompaniya sa sigarilyo nakapahimulos ug 64-porsientong pag-uswag sa halin ngadto sa mga tin-edyer. Nakaplagan sa usa ka pagtuon sa The Medical College of Georgia (T.B.A.) nga 91 porsiento sa mga nag-edad ug sayes anyos nga gisurbi nakaila niining karikaturang karakter nga nanigarilyo.

Ang laing popular nga simbolo sa sigarilyo mao ang lingas maskuladong kowboy kansang mensahe, sumala sa usa ka bayongbayong mao, “Kon nagasigarilyo ka, dili ka kapugngan.” Ginaingon nga ang kinadak-ag halin nga pangkonsumong produkto sa kalibotan mao ang sigarilyo nga nakasikop ug 69 porsiento sa baligyaan taliwala sa mga hinabakong tin-edyer ug maoy labing gianunsiyong tatak. Ingong dugang nga panukmod, sa matag pakete sa sigarilyo adunay kupon nga gipataban, nga ikabaylog karsones nga maong, mga kalo, ug pang-isport nga biste nga popular sa mga batan-on.

Kay nakaila sa pagkagamhanan kaayo sa panganunsiyo, ang batok-panigarilyo nga mga grupo milampos sa pagdili sa mga anunsiyo sa sigarilyo gikan sa telebisyon ug sa radyo sa daghang nasod. Apan, usa ka paagi sa paglikay sa maalamong mga tig-anunsiyo sa sistema mao ang pagbutang ug mga karatula diha sa estratehikanhong mga dapit panahon sa mga bangga sa isports. Busa, ang usa ka dula sa bola nga gisibya sa telebisyon, nga daghan kaayog tumatan-aw nga mga batan-on, tingali magpasundayag sa paborito nilang atleta nga nanghana sa pag-aksiyon diha sa atubangan ug sa nagbuntaog nga karatula sa sigarilyo nga nagpahipi sa luyo.

Sa komersiyal nga mga dapit o sa atubangan sa mga eskuylahan, ang mga babaye nga sa kakleber nagbisteg mga miniskirt o sa mga biste sa kowboy o pagpangayam manghatag ug gratis nga mga sigarilyo ngadto sa maikagon o mausisaong mga tin-edyer. Sa mga videohan, mga diskohan, ug mga konsiyertong rock, libreng ipang-apod-apod ang mga sampol. Ang usa ka plano sa pamaligya sa usa ka kompaniya nga nakalusot sa prensa nagpadayag sa usa ka tinong tatak sa Canada nga gipuntiriya sa tigsultig-Pranses nga mga lalaki gikan sa 12 ngadto sa 17 anyos ang edad.

Ang tin-aw kaayong mensahe mao nga ang pagtabako makahatag ug kahimuot, kahimsog, pagkalalaki, ug popularidad. “Sa akong gitrabahoan,” matud sa usa ka konsultant sa panganunsiyo, “kami naningkamot pag-ayo sa pag-impluwensiya sa mga batan-on nga nag-edad ug 14 sa pagsugod pagtabako.” Ang mga anunsiyo sa Asia naghulagway sa himsog, mga batan-ong tipong atleta sa Kasadpan nga nagduladula sa mga baybayon ug mga natad dulaanan​—siyempre, samtang nagsigarilyo. “Ang Kasadpanhong mga modelo ug mga estilo-sa-kinabuhi nagmugna ug makapadaning mga sukdanan aron sundogon,” pahayag pa sa usa ka magasin sa pamaligya, “ug ang Asianhong mga hinabako maikagon gayong mosundog sa mga estilo-sa-kinabuhi sa Kasadpan.”

Human sa paggastog bilyonbilyong dolyar diha sa anunsiyo, naangkon sa mga tigbaligyag sigarilyo ang dagkong mga kalamposan. Ang usa ka espesyal nga taho sa Reader’s Digest nagpadayag nga ang pagdaghan sa batan-ong mga hinabako makapakurat. “Sa Pilipinas,” matud sa taho, “22.7 porsiento sa mga batan-ong ubos sa 18 motabako na karon. Sa pila ka siyudad sa Latin Amerika, ang proporsiyon sa mga tin-edyer maoy katingalahang 50 porsiento. Sa Hong Kong, ang mga bata nga siyete anyos nagatabako.”

Bisan pa niana, bisag gisaulog sa tabako ang mga kadaogan niini sa ubang nasod, ang mga kompaniya sa sigarilyo sa kamagul-anon nakaamgo sa umaabot nga suliran diha mismo sa ilang nasod. Unsa ang purohan nga ang tabako makasagubang sa bagyo?

[Blurb sa panid 3]

Ang labing maayong mga kustomer niini nagakamatay

[Blurb sa panid 5]

Asia, kinabag-ohang mga natad patyanan sa tabako

[Blurb sa panid 6]

90 porsiento sa tanang bag-ong mga hinabako​—mga bata ug mga tin-edyer!

[Kahon sa panid 4]

Ang Makamatayng Resipe​—Unsay Anaa sa Aso?

Hangtod sa 700 ka lainlaing kemikal nga mga substansiya tingali ang gigamit sa mga tiggamag sigarilyo, apan gitugotan sa balaod ang mga kompaniya sa pagtago sa ilang mga listahan. Diha sa listahan, hinunoa, mao ang isog nga mga metal, mga pamatay sa dangan, ug mga pamatay sa mga insekto. Ang ubang mga sambog makahilo kaayo nga ilegal ang paglabay niini diha sa dagkong labayanag basura. Kanang maanindot nga liyo sa aso sa sigarilyo nagdala ug duolan sa 4,000 ka substansiya, lakip ang acetone, arsenic, butane, carbon monoxide, ug cyanide. Ang mga baga sa mga hinabako ug sa mga tawo sa duol naladlad sa labing menos 43 ka iladong mga substansiya nga makakanser.

[Kahon sa panid 5]

Nameligro ang mga Dili Manabako

Ikaw ba nagpuyo, nagtrabaho, o nagbiyahe uban sa mga hinabako kaayo? Kon mao, ikaw nameligro nga matakboyan ug kanser sa baga ug sakit sa kasingkasing. Ang 1993 nga pagtuon sa U.S. Environmental Protection Agency (EPA) mihinapos nga ang environmental tobacco smoke (ETS) o aso sa sigarilyo sa palibot maoy Grupo A nga substansiya nga makakanser, nga labing peligroso. Gianalisar sa dako kaayong report ang mga resulta sa 30 ka pagtuon nga nalangkit ang nagbiyo nga aso gikan sa tumoy sa mga sigarilyo ingon man sa aso nga binuga.

Ang EPA nag-ingon nga ang aso sa sigarilyo sa palibot maoy nakaingon sa 3,000 ka kamatayon gumikan sa kanser sa baga kada tuig sa Tinipong Bansa. Gipamatud-an sa American Medical Association sa Hunyo 1994 ang mga konklusyon sa usa ka pagtuon nga gipatik niini nga nagpakita nga ang mga babaye nga wala gayod manabako apan naladlad sa ETS adunay 30 porsiento nga mas dakong kapeligrohang matakboyan ug kanser sa baga kay sa mga tawong dili gayod manabako.

Alang sa gagmayng kabataan, ang pagkaladlad sa aso misangpot ug 150,000 ngadto sa 300,000 ka kaso sa brongkitis ug pulmonya kada tuig. Ang aso mopasamot pa sa mga simtoma sa hubak sa 200,000 ngadto sa 1,000,000 ka bata kada tuig sa Tinipong Bansa.

Ang American Heart Association nagbanabana nga ingon ka daghan sa 40,000 ang nangamatay kada tuig sa mga sakit sa kasingkasing ug sa kaugatan gumikan sa ETS.

[Pictures on page 7]

Usa ka madanihong Asianhong modelo ug ang mga puntiriya