Pagpaniid sa Kalibotan
KINAULAHIANG KASAYORAN BAHIN SA CHERNOBYL
Tulo ka tuig ug tunga tapos sa nukleyar nga aksidente sa Chernobyl, U.S.S.R., ang lokal nga mga pumuluyo, “ilabina ang mga bata, gisakit sa nanghubag nga mga glandulang thyroid, kataspokan, mga katarata ug pagdaghan sa kanser,” sumala sa Manchester Guardian Weekly. Sa usa ka dapit, gitagna sa medikal nga mga eksperto nga tinagpulo ka libo ang mamatay pa gumikan sa kanser nga gipahinabo sa radyasyon. Ang mga direktor sa uma nagtaho sa midaghang mga depekto sa pagkatawo sa mga kahayopan sa uma: “mga nating baka nga walay mga ulo, mga kulamoy, mga gusok o mga mata; mga baboy nga may abnormal nga mga bagulbagol.” Gitaho nga ang mga rekord sa radyasyon maoy 30 ka beses nga mas taas kay sa normal diha sa dapit. Si Zoya Tkachova, usa ka direktor sa ospital sa Mogilev nga rehiyon sa Belorussia, miingon: “Dili kami makahatag ug mga garantiya sa usa ka himsog nga kinabuhi ngadto sa katawhan sa nakontaminar nga mga dapit.”
“KATAPOSANG DAKONG KAMINGAWAN SA KALIBOTAN”
Samtang ang mabatonang suplay sa natural nga kahinguhaan nagapadayon sa pagkunhod, ang kontinenteng naglangkob sa halos usa ka bahin sa napulo sa kayutaan sa yuta, ang Antarctica, ginapalandong nga potensiyal bag-ong tinubdan. Ang naputos-yelo nga kontinente nailalom sa panalipod sa 1959 Antarctic Treaty ug sa boluntaryong paghunong sa pagmina. Ugaling, ang usa ka bag-ong kasabotan gisugyot nga magbukas niini sa paniksik alang sa aseite ug sa pagmina. Ang International Herald Tribune nagtaho nga duha sa membrong mga nasod sa kasabotan, ang Australia ug ang Pransiya, dili mopirma sa kasabotan. Nga nagsitar sa miagas nga aseite sa Alaska ug sa Antarctica ingong makapasubong mga pahinumdom sa mga kapeligrohan sa kasilinganan sa mineral nga paniksik, ang primer ministro sa Australia, si Bob Hawke, miawhag sa “mas lig-ong panalipod alang sa nahibiling kataposang kamingawan sa kalibotan.”
SAMTANG NAGADAN-AG ANG ADLAW
Ang usa ka arkitekto sa Pederal Republika sa Alemanya nakadesinyo ug nakagamag episyente kaayo, bisag katingad-anag hitsurang kotse nga moandar pinasukad sa enerhiya sa adlaw. Sumala sa mantalaang Die Zeit, sa lungsod sa arkitekto, ang kotse gihugyawan sa mga bata, samtang gidiskusyonan sa mga hamtong kon kaha ang histura niini mas nahisamag lamesang pingpongan o isdang kikilo. Apan waysapayan sa dagway, ang kotse usa ka kalamposan. Nakadaog kinig mga kampeonato sa kalibotan sa mga behikulong gipaandar sa enerhiya solar ug nakaabot gani sa mga katulinon nga 130 kilometros matag oras. Apan kana maoy uban sa mga bateriya niini nga bug-os kargado. Kon magadagan nga direktang pinasukad sa kahayag sa adlaw, ang kotse dili makalapas sa 30 kilometros matag oras—ug kana samtang nagadan-ag lamang ang adlaw.
[Picture Credit Line sa panid 28]
Gikan sa letrato ni Trykowski/Dürschner
ANG GAHOM SA MGA BAHO
Ang Hapones nga mga kompaniya nagaeksperimento sa mga baho nga makapausab sa kagawian. Sumala sa usa ka Hapones nga eksperto, ang maong mga baho, nga ipaagi sa mga tubo sa air-conditioning, “nadiskobrehang nakapakalma sa naghigwaos nga mga pasyente sa mga balay amomahan ug nakapausbaw sa kaepisyente ug nakapamenos sa tensiyon taliwala sa mga trabahante sa pabrika ug opisina.” Trese ka keypunch operator ang gibantayan sa 30 ka adlaw, ug gipadayag sa mga eksperimento nga ang aberids nga gidaghanon sa mga sayop kada oras mius-os ug 54 porsiento sa dihang ang hangin sa opisina gipahumotan sa kahumot sa lemon. Ang magasin nagtaho nga karon ang usa ka sikologo “gisuholan aron mopatungha sa usa ka baho nga ikaespre sa subways sa Siyudad sa New York sa pagkunhod sa pagkaagresibo sa mananakay ug pagpausbaw sa kamahigalaon.”
WAYSULOD NGA MGA SIMBAHAN
Sumala sa usa ka bag-ong surbi sa Pederal Republika sa Alemanya, 70 porsiento sa mga Aleman nagtuog Diyos, ug 13 porsiento lamang ang miangkon nga mga ateyista, nagtaho ang Schweinfurter Tagblatt, usa ka Alemang mantalaan. Bisan pa niana, ang mga resulta sa usa ka surbi sa Allensbach Opinion Research Institute nagpaila nga 5 porsiento lamang sa mga Luterano ug 25 porsiento sa mga Katoliko sa Pederal Republika sa Alemanya ang nagatambong sa mga serbisyo sa simbahan nga regular. Niini nila, 50 porsiento maoy kapin sa 60 anyos.
KABOG UG TAWO
Sa Uropa, ang may rabies nga mga kabog nahimong mausbawong kapeligrohan sa mga tawo, nagtaho ang Manchester Guardian Weekly. Ginatos ka kaso sa impeksiyon gikan sa mga kagat sa kabog ang nahitala sa Uropa sa katuigang bag-o pa. Ang suliran dili kay iyaha ra sa Uropa. Gikataho, sukad 1983 duha ka tawo namatay sa Unyon Sobyet ug usa sa Pinlandiya ingong resulta sa pagpaak sa may rabies nga mga kabog. “Sa Sur ug Sentral Amerika, sa pagkakaron may epidemya sa mga rabies taliwala sa mosuyop-dugo nga mga kabog bampira,” nag-ingon ang Weekly. Dugang pa, ang bag-ong mga atake sa kabog sa mga tawo sa Pransiya mitultol sa pagkadiskobre sa usa ka bag-ong matang sa virus nga nagaapektar sa mga kabog. Ang bag-ong virus, nga susama sa iya sa rabies, gitawag European bat virus.
POBRENG MGA BATA
Ang Tinipong Bansa maoy usa ka nasod nga nailhan sa pagkadato ug kadagaya, apan ang mga pagtuon nga gihimo sa mga ahensiya sa gobyerno nakadiskobreg minilyong bata nga dili maayog lawas ug dili edukado sa maong nasod. Sumala sa surbi sa Buro sa Senso, 1 sa matag 5 ka bata sa Tinipong Bansa—12.6 milyong ubos sa 18 anyos—nagapuyo nga ubos sa lebel sa kakabos. Ang ekonomistang si D. Lee Bawden nagpasangil sa pag-uswag sa kakabos sa mga bata, sa bahin, sa nagdaghang pamilya nga usa rag ginikanan. Gibanabana nga kapig 17 milyong kabataan sa Tinipong Bansa ang nagapuyo uban sa usa ra ka ginikanan.
MALARIA NGA MOBIYAHE
Ang ubay-ubay nga kaso sa malaria gikatahong nakuha sa duol sa mga tugpahanan o sa dapit sa tugpahanan sa Britanya, Pransiya, Netherlands, ug Switzerland. Tapos sa pagpahayag nga ang pipila sa mga tawo nga hitakboyan sa sakit wala makabiyahe sa gawas sa nasod sulod sa usa ka tuig, ang magasing Machine Design midugang nga ang maong mga kahimtang nagapaila nga “ang malaria gipasa sa mga lamok nga nangabot sa tugpahanan sa lagyong biyahe.”
BATAN-ONG MGA MANGLULUGOS
Ang usa ka bag-ong pagtuon nagbutyag nga taliwala sa 1.5 milyong seksuwal nga mga atake ug mga panglugos-unta sa Tinipong Bansa, duolag katunga naglangkit sa tin-edyer nga manglulugos, sumala sa magasing Medical Aspects of Human Sexuality. Sa laing U.S. nga pagtuon, nakadiskobre ang mga tigdukiduki nga “72% sa tin-edyer nga mga manglulugos mitaho nga migamit sa usa ka droga o mga droga sa adlaw sa panghitabo; 54% migamit ug alkohol, 44% sa marijuana, ug 25% sa laing droga . . . Kuwarenta-tres porsiento ang hubog panahon sa panglugos.” Sumala sa taho sa maong magasin, ang pag-inom sa alkoholikong ilimnon kadaghanan makaamot sa mga pangatake diin ang mga manglulugos nagagamit sa labihang kabangisan o kusog.
MINI NGA PUTYUKAN
Niadtong 1945 ang zoologong si Karl von Frisch nagpadayag nga ang sayaw sa putyukan nga tigpangitag pagkaon maoy komplikado gayong kalagdaan, nga nagahatag sa kaubang mga putyukan sa mga direksiyon paingon sa bag-ong kaplag nga tinubdan sa nektar. Sa ulahi nakadawat siya sa premyong Nobel tungod sa iyang diskobre. Sukad niadto, gisulayan sa mga siyensipiko ang paggamag robot nga putyukan nga makabuhat sa sama. Apan makapaluya ang sangpotanan. Ang mga impostor, bisan pa sa tanan nilang malisangong pagsayaw, kadaghanan wala pakabanaa sa tinuod nga mga putyukan. Apan sumala sa Alemang mantalaang Hannoversche Allgemeine, ang mga siyentipiko nakagamag robot nga putyukan uban sa gagmitoyng mga pako nga gitaod sa diamanteng suportar. Ang mga pako nagapatunghag linaing tingog nga hinungdanon sa sayaw. Nga gisulayan sa Denmark, ang maong robot nakabaton sa pagtagad sa ubang mga putyukan. Gitugdongan nila kini ug gisulayan ang pagpaak niini hangtod sa pagkamatay. Ang mga putyukan sa laing lungsod nagdawat sa mini nga sayaw, hinuon, ug milakaw sa pagpangita sa nektar.
NAGAUSWAG NGA MGA PAGHIKOG
◻ Ang katuigang 1980 nagpatungha sa labing taas nga mga proporsiyon sa paghikog taliwala sa tigulang nga mga lalaki sa kasaysayan sa Canada, nagtaho ang The Toronto Star. Gipakita sa mga estadistika nga 80 porsiento sa mga biktima sa paghikog maoy mga lalaki. Ang akting nga pangulo sa sikyatriya sa Baycrest Centre for Geriatric Care, si Dr. David Conn, naglista ingong posibleng mga hinungdan sa kombinasyon sa lawasnong sakit, tinagong alkoholismo, ug pagpalain tapos sa pagretiro o mga kamatayon sa pamilya. “Ang pagdugang sa panagsagol sa depresyon ug pag-inom makatanom sa mga hunahuna sa paghikog,” nagtaho ang Star. Unsa ang pila ka ubang pasidaan? Si Barbara Debuk, usa ka konsultant sa kahimsog sa hunahuna alang sa Health and Welfare Canada, miingon nga sila mao: pagpondog tambal, pagplano sa lubong, pagbag-o sa testamento, paghikay nga ang lawas idonar sa medisina, ug pagpakitag malangkobong pagkamahunahunaon sa kamatayon.
◻ Ang Saturday Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg, South Africa, naglista, apil sa ubang mga butang, “sa kamatuoran nga ang mga simbahan nagahulagway sa kinabuhi luyo sa kamatayon ingong madanihon” ingong posibleng butang makaamot sa kaso sa paghikog sa maong nasod. Kana nagpahayag nga “ang pagkaikag sa misteryo sa kinabuhi tapos sa kamatayon” mitultol sa pagtubok. Ang mantalaan nagsitar ingong panig-ingnan sa kaso sa usa ka 16-anyos nga batang lalaki nga naghikog. Sa usa ka sulat, siya “nagsulti sa iyang pamilya nga gihukom niya ang pagtapos sa iyang kinabuhi tungod sa usa ra ka hinungdan—ang pagsusi bahin sa kinabuhi tapos sa kamatayon,” nagtaho ang mantalaan.
PAG-ABUSAR KONTRA DISIPLINA
Ang usa ka pagtuon sa 237 ka priso sa Tinipong Bansa nagsusi kon unsay nagahimo sa mga bata nga modagko nga mahimong mabangisong mga hamtong. Nadiskobrehan niini nga “87 porsiento sa mga priso diin ang ilang mga ginikanan nagpatid ug nagsumbag kanila samtang mga bata pa maoy mabangisong mga kriminal,” nagtaho ang Enero 1990 nga isyu sa Science Digest. Ang pagkakita sa usa ka ginikanan nga nagbun-og sa lain may susamang epekto diha sa mga bata. Apan ang pagbunal sa mga bata sa kaugalingon mipatim-aw nga wala magpahinabo nga sila mahimong mabangisong mga hamtong.