Ang Colosseum—Sentro sa “Kalingawan” sa Karaang Roma
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Italya
“ANG Colosseum, usa sa labing bantogan sa karaang mga monyumento sa Roma; usa ka simbolo sa milabay nga gahom ug himaya niini, ug usa ka saksi sa labihang mga kapintasan,” matud ni Luca, nga nag-alagad nga giya sa pagsuroy sa iyang mga higala nga si Marco ug Paolo.
Tingalig buot nimo usab nga masayran ang dugang pa bahin sa Colosseum—kon kanus-a kana natukod ug kon unsang mga talan-awon ang gipasundayag didto. Nanulod ba gayod didto ang unang mga Kristohanon? Nangamatay ba sila didto, nga gikuniskunis sa mapintas nga mga mananap, sumala sa gituohan sa pipila? Aw, pamati sa igasulti ni Luca ngadto sa iyang mga higala.
Luca: “Ang Colosseum sa sinugdan gitawag Flavian Amphitheater kay kadto ang tingob nga trabaho sa mga emperador sa pamilyang Flavia: si Vespasian, Tito, ug Domitian. Gisugdan ni Vespasian ang pagtukod sa mga tuig 72 hangtod 75 K.P., gipadayon sa iyang anak si Tito ang trabaho ug giinagurahan ang tinukod sa 80 K.P., ug gikompleto kana sa ulahi sa iyang igsoong lalaki si Domitian.”
Paolo: “Apan nganong gitawag man kini nga Colosseum?”
Luca: “Kana makapaikag nga pangutana, apan wala kanay tinong tubag. Mopatim-aw nga sa ikawalong siglo K.P. na lang nga ang arena gitawag nga Colosseum. Gihunahuna sa pipila nga ang ngalan naggikan sa pagkadako kaayo niini. Ang uban nag-ingon nga kana tungod sa haduol nga colossus ni Nero, nga dako kaayong estatwa nga mga 35 metros sa gihabogon, nga naghawas kang Nero ingong ang adlaw-diyos.
“Ang pag-ingon lamang nga kadto ang kinadak-an sa Romanhong mga ampiteatro dili dakog kahulogan kon walay pila ka detalye. Pananglitan, kadto gitukod sa porma nga oval, nga may mas dakong axis nga 188 metros ug mas gamay nga 156 metros. Kini may liyok nga 527 metros ug 57 metros sa gihabogon. Ang trabaho nagkinahanglag tinagpulo ka libong toneladang travertine, usa ka matang sa marmol nga gikubkob gikan sa duol nga lungsod sa Tivoli, ug 300 ka toneladang puthaw aron sa pagtapot sa mga bloke sa marmol. Ang mga magtutukod migamit usab ug daghan sa gitawag nato karong adlawa nga prefabricated nga materyales. Ang mga bloke ug mga kolumna sa bato gigama sa laing dapit ug dayon gidala sa dapit sa konstruksiyon. Kini nagpatin-aw sa pagkadaling natukod sa Colosseum. Hunahunaa ra, tali sa lima ug walo ka tuig napaigo sa pagtukod niining tuman ka dakong gambalay.”
Marco: “Naghunahuna lang ako, Luca, kon pila kaha ka ulipon ang gipatrabaho sa Colosseum!”
Luca: “Posible nga gigamit ang mga binilanggo sa gubat alang sa bug-at nga trabaho, apan mao ra kana. Ang pagkadaling nahuman sa konstruksiyon ug ang nagkadaiyang materyales nga gigamit nagpaila nga gigamit ang propesyonal nga mga trabahante ug mga hanas nga tawo.”
Paolo: “Pila ba ka andana ang Colosseum?”
Luca: “Gikan sa gawas imong makita ang tulo ka andana nga may mga arko nga hingpit sa semetriya. Sa sinugdan ang matag arko naadornohan sa usa ka estatwa, ug ang matag andana may 80 ka arko. Sa ibabaw sa ikatulong andana, imong makita ang ikaupat nga andana nga may dagko rectangular nga mga bentana sa bungbong.”
Marco: “Pila ka tumatan-aw ang paigo niana?”
Luca: “Ang kadaghanan sa mga basahon nagpaila sa mga 45,000 nga naglingkod ug 5,000 nga nagtindog. Ang pila ka basahon nangangkon nga kini makapasulod ug kapin sa 75,000 ka tumatan-aw. Sa bisan unsang kahimtang, kini dakog kapasidad. Ang tumatan-aw gisalipdan sa dako kaayong tapangko, o velarium, nga nagtabon sa dapit lingkoranan sa arena.
“Ang ampiteatro gitukod ibabaw sa kongkretong plataporma nga 13 metros sa gibag-on, nga nakaamot sa kalig-on niini latas sa kasiglohan. Ang imo karong makita nakalabang sa lainlaing mga sunog ug mga linog sa kasaysayan niini. Bisan pa niana, ang kinadagkoang mga kaaway sa Colosseum mao ang mga magtutukod sa mga yugtong Renaissance ug Baroque, nga migamit niini ingong sayon ug baratong tinubdan sa travertine ug marmol. Ang pipila sa importanteng mga tinukod sa Roma gitukod o gipasig-uli pinaagi sa materyal nga kinuha gikan dinhi. Apan mosulod na kita karon.”
Paolo: “Pagkatalagsaong mga kagun-oban! Sultihi ako, Luca, unsa may diha sa sentro niadto?”
Luca: “Kana mao ang ilalom-sa-yuta nga dapit alang sa kasangkapan nga gigamit sa mga talan-awon. Ang galamiton sa entablado gitipigan didto, uban ang mga halwa sa mapintas nga mga mananap, armas, ug ang mga tig-alsa uban ang tugbang nga mga pabug-at aron sa pag-alsa sa mapintas nga mga mananap ug sa mga magbubugno ngadto sa lebel sa arena. Ang salog sa arena, nga nagtabon sa ilalom-sa-yutang dapit, maoy ginama sa tabla. Kini ang hinungdang walay timaan niana ang nagpabilin. Ang liyok sa arena mismo gilibotan ug taas nga pukot o manalipod metal nga barandilya. Sa maong pukot, nga gisuportahan ug mga tukon, dihay mga tugsok ug garing nga mga batobato nga nagsanta sa mapintas nga mga hayop sa pagkatkat niana. Ingong dugang panagana, mopatim-aw nga may daghang arko nga gibutang palibot sa arena.”
Paolo: “Ang mga tumatan-aw magbayad ba aron makasulod?”
Luca: “Wala, ang pagsulod sa Colosseum maoy libre. Kadto bahin sa polisa sa mga emperador, kinsa mitaganag libreng kalingawan aron magamhan ang mga tawo. Sa pagkamatuod, ang maong mga talan-awon nahisama sa usa ka droga nga nagdaot sa mga konsensiya sa katawhan. Gigamit sa Romanong magbabalak si Juvenal ang bantog nga pamulong ‘panem et circenses,’ ‘tinapay ug mga sirkos,’ sa pagpahayag ug kayugot sa katawhang Romano, kinsa nagkinabuhi ilabina aron mokaon ug maglipaylipay.
“Ang Romanhong katilingban nabahin sa mga klase, sumala sa gipadayag sa pagbahin sa lingkoranan sa arena. Ang atubang nga mga lingkoranan gireserba alang sa mga senador. Sa likod niini mao ang mga lingkoranan sa hamiling mga lalaki, ug ang nahibilin, didto pa sa itaas, maoy alang sa kababayen-an ug sa mga ulipon.”
Marco: “Kini mao ba ang dapit nga nakig-away ang mga magbubugno?”
Luca: “Oo. May duha ka pangunang matang sa talan-awon, ang munera, o bugno tali sa duha ka magbubugno, ug ang venationes, ang pag-ayam sa mapintas nga mga hayop. Gawas pa, ang mga kriminal gipatay dinhi, nga gibalhog nga walay armas ngadto sa mga magbubugno o gilabay ngadto sa mapintas nga mga mananap. Ang ilang kamatayon mitanyag ug mangilngig nga talan-awon alang sa ‘kalingawan’ sa publiko.”
Paolo: “Kon tukma ang akong mahinumdoman, ang mga magbubugno maoy mga ulipon, dili ba?”
Luca: “Oo, mga ulipon nga gipili ilabina gikan sa mga binilanggo sa gubat, kinsa midawat sa bisan unsang trabaho aron sa pagluwas sa ilang mga kinabuhi. Ang pipila maoy mga kriminal si kinsa, aron makalikay sa silot nga kamatayon, nangitag mas maayong higayon diha sa bugno sa mga magbubugno. Ang uban miboluntaryo ingong mga magbubugno. May mga tunghaan nga nagbansay kanila una pa sila mosugod sa ilang mga karera. Gitugotan sila sa paggamit ug lainlaing mga instrumento sa pakigbugno, sama sa espada, o bangkaw ug taming, o ang pukot ug ang trident (tulog-tusok nga bangkaw). Bisan pag ang mga okasyon gitawag ludi gladiatorii, mga dula sa magbubugno, ang maong mga pakigharong maoy makapasubong mga talan-awon nga kasagarang matapos sa pagkamatay sa usa sa mga nakigbangga.”
Marco: “Ngani, ako mahinumdom nga sa pagsulod sa mga magbubugno sa arena, gitimbaya nila ang emperador sa mga pulong, ‘Ave, Caesar, morituri te salutant,’ nga nagkahulogan, ‘Mabuhi ka, Caesar, kadtong mangamatay nagayukbo kanimo.’”
Paolo: “Unsa man kadtong esena diha sa mga sine nga ang emperador nagtuy-od sa iyang kamot nga ang kumagko nagpunting sa ubos sa paghukom sa kamatayon sa napilding magbubugno—nahitabo ba gayod kadto?”
Luca: “Oo, nahitabo gayod. Sa unang mga panahon, ang mananaog ang naghukom sa dulnganan sa naparot. Sa ulahi, ang maong katungod gihatag ngadto sa emperador mismo, nga magahukom tapos makabati sa hukom sa panon. Kon mobati ang mga tumatan-aw nga ang napildi nakigbugno nga maisogon, ipataas nila ang ilang mga kumagko ug mosinggit, ‘Mitte!’ (Pasagdi siya!), nga mangayo nga luwason ang iyang kinabuhi, ug kon ipakita usab sa emperador ang gipataas nga kumagko, ang naparot tugotan nga mabuhi. Kon, hinunoa, gihunahuna sa mga tumatan-aw nga ang naparot milihok nga tinalawan, ipaubos nila ang ilang mga kumagko ug mosinggit, ‘Iugula!’ (Patya siya!) Kon sublion sa emperador ang samang lihok, ang silot nga kamatayon sa naparot nga magbubugno napahayag na. Ang iya lang mahimo mao ang pagtanyag sa iyang tunlan ngadto sa mananaog alang sa duslak sa kamatayon. Kadtong tanan maoy taliwala sa masipang mga pakpak ug mga hugyaw sa panon. Unya ang mananaog hatagan ug bililhong mga gasa ug mga bulawang kuwarta.”
Marco: “Pagkapintas nga talan-awon!”
Luca: “Ay, oo! Ang tawhanong dugo literal nga nagbaha, nga walay paghisgot sa dugo sa mapintas nga mga mananap nga napatay. Ang mga talan-awon nga naglangkit sa mga hayop kasagaran maoy yanong mga pasundayag sa nabansayng mapintas nga mga hayop nga nagsunod sa mga mando sa ilang magbabansay, sama ra gayod sa atong makita sa modernong-adlaw nga sirkosan. Apan kasagaran kaayo, ang mapintas nga mga hayop nakigbugno sa usag usa o gigukod ug gipatay. Kadto tinuod nga pagpangihaw. Hunahunaa lang, sa giinagurahan ang Colosseum, 5,000 ka mapintas nga mananap ang napatay sa usa ka adlaw!”
Paolo: “Nahibulong ako kon sa unsang paagi malingaw ang mga tawo nianang mga butanga.”
Luca: “Aw, palandonga ang mga bangga sa boksing karong adlawa. Ang mga tumatan-aw mohugyaw sa ilang pag-uyon sa pagkakitang ang naparot nalup-og nga walay panimuot sa salog, nga ang iyang nawong nagkadugo. O unsa na man kadtong madani sa mga pelikula nga naninguha sa paglingaw sa publiko pinaagi sa pagpadayag sa dugo, kamatayon, ug kangilngigan sa bisan diin? Ang katawhan karong adlawa tingalig sama ra ka waypagbati.
“Busa ang mga arena maoy mga dapit sa kapintasan ug kahiwian. Tungod niini ang unang mga Kristohanon nagbantay nga dili mag-adtoan kanila. Ngani, ang ikatulong-siglong manunulat si Tertullian, diha sa iyang basahong De spectaculis, nagbatbat kon unsay nahitabo diha sa arena ingong ‘basura’ ug gipasiugda nga ang arena ‘bug-os nga langyaw’ alang sa mga Kristohanon.”
Marco: “Posible ba nga ang pila ka Kristohanon namatay ingong sinakit diha sa Colosseum?”
Luca: “Ang mga Kristohanon sa walay pagduhaduha namatay diha sa Romanong mga arena, nga gikuniskunis sa mapintas nga mga hayop. Gipamatud-an kini sa mga basahon sa kasaysayan. Mahimong sa 1 Corinto 15:32, si apostol Pablo nag-ingon nga siya naladlad sa peligrosong mapintas nga mga mananap sa arena sa Efeso.
“Segurado, sa usa ka dapit sa Roma, naagoman sa mga Kristohanon ang kamatayon ingong sinakit, apan imposible ang pag-ingon nga sila gisakit diha sa Colosseum. Ang Enciclopedia Universale, Tomo 4, nag-ingon: ‘Wala kapamatud-i sa kasaysayan nga ang Colosseum maoy usa ka dapit sa pagsakit sa mga Kristohanon.’ Bisan pa niana, giangkon sa daghang Katolikong awtor nga kadto mao. Dayag gipasukad nila ang ilang mga opinyon sa mga kasugiran nga nagsugod sa sunodsunod nga mga yugto ug gidawat sa Katolikong herarkiya.
“Bisan pa niana, ang makapalig-on sa mga Kristohanon karong adlawa mao ang kamatuorang ang karaang mga sumusunod ni Kristo nagmatinumanon hangtod sa kamatayon tungod sa pagpabiling neyutral sa usa ka mapintasong kalibotan. Ang hinungdanong butang dili kay mahibalo gayod kon diin nahitabo ang pagsakit kanila kondili ang pagkahibalo nga sa bug-os gihuptan nila ang ilang pagkamatinumanon.
“Nahimuot ba kamo sa inyong pagduaw niining dako kaayong tinukod sa Romanhong arkitektura?”
“Mao gayod,” mitubag si Paolo ug Marco, “ug kami nagpasalamat kanimo tungod sa imong maayong mga katin-awan.”
Ang kabatoan nga nakigsulti kanato pinaagi sa kasaysayan makabutyag ug daghang makaiikag nga butang. Ang Colosseum nagpasiugda sa talagsaong mga abilidad sa karaang mga Romano diha sa mga natad sa arkitektura ug pagpanukod. Sila maoy mga magtutukod sa mga taytayan, mga karsada, mga agianan sa tubig, mga teatro, mga arena, mga templo, ug mga palasyo. Bisan pa niana, ang Colosseum mao ang esena sa mangilngig nga mga talan-awon diin ang mga Kristohanon sa nangagi, ingon man karong adlawa, dili makigbahin ingong mga tumatan-aw kaha o ingong kinabubut-ong mga sumasalmot.
[Hulagway sa panid 25]
Sulod sa Colosseum karong adlawa
[Hulagway sa panid 26]
Ang Colosseum diha sa nahupas nga himaya