Pagbutho sa Kolera—Talaadlawan sa Usa ka Taga-West Africa

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa West Africa

DISYEMBRE: Usa ka babayeng tigulang mao ang unang biktima. Ang kalibang mao ang unang simtoma, daghag tubig ug way-hunong. Unya nagsuka siya. Namikog ang iyang mga bat-ang ug nagsuul ang iyang tiyan. Mikusog ang iyang pagginhawa ug mabaw ra, nangunot ang iyang panit, ug ang iyang mga mata nanglawom. Kuwarentay-otso ka oras sa ulahi siya namatay.

Sa pagkasunod adlaw, laing tawo sa mao gihapong balay ang naimpeksiyon, unya lain na usab. Sunod, nagkasakit ang ubang mga silingan. Ang sakit misugod sa pagtungha sa kasikbit nga mga baryo ug mga lungsod. Ang sugilanon mao gihapon​—kalibang, suka, ug sa ikatulo sa mga kaso, kamatayon.

Gisusi sa Pasteur Institute ang mga sampol sa hugaw ug nakompirmar ang labing gikahadlokan sa mga eksperto sa medisina. Kadto mao ang sakit nga mihampak sa 93 ka nasod sa miaging 25 ka tuig, usa ka sakit nga hilabihang makamatay nga ang mismong ngalan niini mopukaw ug kahadlok: kolera!

Diha sa kaulohan sa nasod sa West Africa, ako nakasaksi sa pipila ka drama sa pagbutho niining makalilisang nga sakit. Ang mosunod mao ang talaadlawan sa mga hitabo sa maong tuig.

“Dili Angay Kahadlokan”

Pebrero 13: Bisan pa sa mikaylap nga mga hungihong, usa ka mantalaan adunay unang panid nga balita: “Kalibang: 70 ang Patay Apan Mitang-on na ang Krisis.” Ang artikulo nagpasalig sa mga magbabasa nga “dili angay kahadlokan ang pagbutho sa kolera.”

Abril 25: Akong gipangutana si Dr. L. Bakka,a usa ka doktor sa mga sakit sa bata ug pangulo sa Control of Diarrhoeal Diseases nga programa sa nasod, kon tinuod ba ang mga hungihong. “Tinuod kana,” matud niya. “Adunay kolera ug kaylap kini. Gikan sa 13 ka distrito, 10 may kolera.”

Nangutana ako bahin sa pagbakona sa publiko. “Dili kami mamakona sa mga tawo,” siya miingon. “Walay kapuslanan ang pagsumpo o pagkontrolar sa usa ka epidemiya. Ang mga bakona karon epektibo lamang sa tulo ngadto sa unom ka bulan.”

“Buot mo bang ipasabot nga ang mga bakona dili epektibo sa pagsumpo sa usa ka pagbutho sa sakit?” nangutana ako.

“Dili, ang World Health Organization ang nag-ingon niana.”

“Ikaw gibakonahan na ba?”

“Wala. Ug nakaadto ako sa mga dapit nga adunay kolera, ug nakatambal ako ug daghang mga pasyente nga gikolera.”

Misaysay si Bakka nga gipahinabo ang kolera sa usa ka matang sa vibrio, o bakterya, nga makasulod sa lawas pinaagi sa hugawng pagkaon ug tubig. Unya ang mga vibrio magtigom diha sa tinai, diin didto mosanay sila ug mopagawas ug makahilong substansiya nga mopahinabog kalibang ug pagsuka. Kining mga vibrio makasulod sa tubig ilimnon o pagkaon nga nahugawan sa mga kamot nga wala manghunaw​—ug ang sakit mapasa.

Gitudlo sa doktor ang iyang baba. “Ang importante mao kanang mosulod dinhi,” siya miingon. Kini ang ginaingon: “Mahimong makakaon ka sa kolera ug mahimong makainom ka sa kolera, apan dili ka matakboyan sa kolera!”

May kalagmitan bang makaabot ang sakit sa kaulohan? “Nakaabot na kini,” miingon si Bakka. “Nakapasulod na kamig lima ka kaso sa hospital karong adlawa.”

Mayo 7: Ang nagdasok na nga hospital kulang sa gamit sa pagsagubang sa epidemiya sa kolera. Ang mga pasyente nga gikolera ilain diha sa usa ka dakong lawak nga semento ang salog ug usa ka bentilador sa kisame. Layo kaayo ang mga kasilyas nga magamit, busa ang hugaw ginahipos sa mga bedpan ug sa mga baldeng plastik, unya disimpektahan sa dili pa ilabay. Duna nay 12 ka pasyente karon​—mga lalaki, babaye, ug 2 ka bata. Ang tanan haga kaayong tanan-awon ug miserable.

Ang gikolera naghigda sa kahoyng mga lingkoranan. Walay mga katre, walay pagkaon sa hospital, walay pribadong mga lawak. Bisan pa, walay nagreklamo. Ang kinabuhi maoy gitanyag niining nagniwang ug nanguyos nga mga biktima, ang kinabuhi sa porma sa usa ka litrong bag nga plastik nga gimarkahag “Ringer’s Lactate.” Kini maoy usa ka sambog nga ginapakaon pinaagi sa ugat.

Akong nahibaloan nga makapatay ang kolera tungod sa pagkahurot sa tubig sa lawas. Sa dihang mahurot ang hinungdanong tubig sa lawas ug sa gikinahanglang asin tungod sa pagsuka ug kalibang, ang tawhanong lawas mokupos ug mamatay. Ang tinulo nga lactate nagsilbi sa paghulip o pagpuli, sa maong mga pluwido ug walay-hunong nga ihatag kini hangtod ang kalibang ug pagsuka mohunong​—kasagaran sa pipila ka adlaw. Ang tambal nga tetracycline mopatay sa mga vibrio ug mopamubo sa paglamay sa sakit.

Ang Balita Nakagawas

Mayo 29: Usa ka Britanikong radyo mibalita nga nakapatay ang kolera gikan sa 300 ngadto sa 600 ka tawo sa maong nasod. May nailhan akong usa kanila. Dihang migikan ang amahan sa trabaho, ang iyang anak nga lalaki malipayong nagdula. Sa miabot siya sa balay sa pagkagabii, patay na ang bata.

Karong hapona ang lokal nga sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova midesider sa pagpadalag impormasyon sa tanang kongregasyon sa nasod, nagsaysay kon unsaon sa pagbantay batok sa sakit.

Hunyo 2: Ang mga katre nga pinutos ug plastik gidala ngadto sa lawak alang sa kolera. Usa ka dosena bag-ong mga pasyente adlaw-adlaw nangabot. Kadtong nangabot nga daw nanglipalong ug dili makainom sa sambog nga ORS (Oral Rehydration Salts) gihatagan ug lactate pinaagi sa ugat, sagad 3 o 4 ka litro sa unang oras.b Human sa usa ka adlaw o duha, sila pagawason. Ang dili kaayo grabe hatagan ug ORS ug gipapauli human sa pipila ka oras.

Ang mga suplay sa Ringer’s lactate ug mga pakete sa ORS mibaha sa nasod ug gihatod dayon ngadto sa mga health center sa lalawigan, diin ang panginahanglan mas daghan kay sa siyudad. Kapin sa 600,000 ka pakete sa ORS ang naapod-apod. Ang gobyerno mitagana ug mga sakyanan aron mahatod ang mga tem sa mga doktor ug nars ug ang mga suplay sa mga dapit nga nagkinahanglan. Ang mga sibya sa radyo ug mga pulyeto nagpahibalo sa mga publiko sa paagi sa paglikay nga dili matakboyan sa sakit ug kon unsay himoon kon motungha ang mga simtoma. Ang mga sakyanan nga dunay mga trompa nagpatrolya sa kaulohan nga nagdala sa mao gihapong mensahe.

Hunyo 10: Ang giadmit sa lawak sa gikolera midaghan sa labing taas nga 71. Kinse ka nars karon ang nagtrabaho sa klinika. Ang mga paryente mitabang kanila sa pag-atiman sa gitakboyan. Ang lawak puno​—duha sa usa ka katre. Ang ubang mga pasyente naghigda sa salog.

Ang mga tawo nangabot nga nagdala sa ilang masakiton nga gibaba sa ilang likod. Ang uban naglakaw sa daghang milya ug nabasa sa hugaw. Ang ilang mga mata nangaliyopo: ‘Mahimo bang luwason ninyo ang kinabuhi sa akong anak . . . akong igsoon . . . akong inahan?’

Hunyo 21: Ang mantalaan nag-asoy: “Ang Ministri sa Panglawas . . . buot mohatag ug pasalig sa publiko nga dili angay mahadlok o matarantar.” Apan nangahadlok nga mga tawo! Adunay mga taho nga ginatago ang Ringer’s lactate. Ang mga drayber sa taksi dako kaayo ug singil sa pagdala sa mga pasyente nga gikolera ngadto sa hospital​—kana kon mohatod sila. Ang mga kabataan nga maogi sa klinik sa kolera makita nga nanabon sa ilang mga baba ug ilong. Ang ubang mga tawo sa pagkaignorante mitomar ug tetracycline kada adlaw, naglaom nga kini makasumpo sa sakit.

Nakigsulti ako kang Alafia, usa ka estudyanteng nars sa hospital. Dayag nga nasuko kaayo siya. “Ang usa sa mga kosinera sa among abotanan gikolera!” matud pa niya. “Ang ubang mga nars mibakasyon aron makalikay sa pakiglabot sa epidemiya.”

Apan dili tanan misibog sa pagtabang. Si Susan Johnson mao ang matrona nga maoy nagdumala diha sa usa ka klinika sa kolera. Bisan siya mahigalaon nga tawo, ang kalapoy nakita karong adlawa. Sa misulod ako sa kuwarto, ang paryente sa pasyente mikuhag basong papel ug gituslob kini sa usa ka pitsil sa limpiyong tubig. “Ayaw ituslob ang imong kamot dinha!” Misinghag si Susan. “Ang hugawng tubig maoy hinungdan sa pagkaylap sa sakit!” Mitan-aw siya nako ug miingon sa kalagot: “Dili gayod sila makasabot.”

Ang Gubat Nagpadayon

Septiyembre 1: Sa tibuok nasod, karon gitaho nga miabot nag 10,200 ka kaso, 796 ang nangamatay. Ang kadaghanan sa mga biktima wala makadawat sa tambal o wala makadawat niana dihadiha.

Gikan sa 3,341 ka pasyente nga giadmit sa klinika dinhi, 1 lamang sa 93 ang namatay. Ang kadaghanan niini hilimatyon na sa dihang gipasulod sila. Ang uban wala nay panimuot tungod sa grabe nga pagkahurot sa pluwido sa lawas. Niana nga kahimtanga ang dugo mobagtok na ug mangitom, ug ang mga ugat motikyop. Ug sa emerhensiya nga paagi, ang Ringer’s lactate iindiyeksiyon direkta sa ugat sa liog o sa dakong ugat sa bat-ang.

Disyembre 30: Ang epidemiya nagakawala. Duolan sa 14,000 ka tawo ang gitakboyan ug 1,213 ang nangamatay. Kini suhi kaayo. Ang mga doktor nahibalo kon unsay nagpahinabo sa kolera, sa paagi sa pagkaylap niini, ug kon unsaon sa pagluwas sa mga kinabuhi sa mga biktima. Apan ang kolera halayo pa nga mapukan. Ang pagkawalay mahimo sa tawo sa pagsugpo sa mga epidemiya nga sama niini sa madulaon nagpasiugda sa tagna ni Jesus nga ang “mga kamatay” magtimaan niining “kataposang mga adlaw.”​—Lucas 21:11; 2 Timoteo 3:1-5.

Akong gipakita ni Dr. S. Harding, ang dakong butang sa panahon niini nga epidemiya, ang teksto sa Bibliya diha sa Isaias 33:24. Kini nagtagna sa usa ka panahon dihang “wala na unyay molupyo nga moingon: ‘May sakit ako.’” Iyang gitan-awg maayo ang bersikulo, ug unya miingon: “Kon mao kanay giingon sa Bibliya, tinuod gayod kana.” Siyempre, tinuod gayod kini! Ug pagkadakong kahupayan unya sa dihang ang maong saad sa kataposan matuman!

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 22]

Kon Moatake ang Kolera!

Ang tubig ilimnon mao ang pangunang tuboran sa impeksiyon sa kolera. Ang mga kagaw nga maoy hinungdan sa kolera nagagikan sa hugaw sa tawo ug makaabot sa tubig ilimnon tungod sa kakulang sa kalimpiyo. Ang pag-inom ug pag-atiman niining hugaw nga tubig mosangpot ug impeksiyon. Ang pangunang simtoma sa kolera mao ang kalibang. Kini mohatag ug grabeng pagkahurot sa pluwido sa lawas, nga sagad mosangpot ug panglipalong ug kamatayon. Mga paagi sa pagsumpo sa impeksiyon sa kolera:

3. Taboni ang pagkaon aron dili matugdanan ug mga langaw.

[Picture Credit Line sa panid 21]

Hulagway gikan sa WHO ni J. Adcede