Pagpaniid sa Kalibotan

Gitakboyag-Sakit nga mga “Hemophiliac” Gibayran

Nagsumbong kanila nga “wala magbantay ug wala magkontrolar” ug “naglangan sa pagkuha sa [gitakboyag-kagawng] mga produkto,” ang Sibil nga Korte sa Roma nagbaod sa Ministri sa Panglawas sa Italya sa pagbayad ug danyos ngadto sa 385 ka hemophiliac nga nataptan ug hepatitis o sa kagaw sa AIDS gikan sa gitakboyag-kagaw nga mga produkto sa dugo. Un-tersiya kanila nangamatay na. Matod sa abogado nga si Mario Lana, presidente sa Forensic Union for the Safeguard of Human Rights sa Italya, “kini nga hukom nag-ila sa dayag nga hinungdang kalangkitan tali sa salawayon ug dili-maalamong panggawi sa Italyanhong Estado ug sa mga kadaot nga giantos sa mga hemophiliac.” Sa Italya, mga 2,000 ka hemophiliac ang nataptan sa kagaw nga AIDS, ug duolan sa 5,000 ang nataptan sa hepatitis C. Ingong resulta sa pag-abono niining gitakboyag-kagaw nga mga produkto sa dugo, 1,246 ka Italyano ang nangamatay.

Makamatayng Pagdagsang sa Kolera

Ang usa ka makamatayng pagdagsang sa kolera sa Pebrero nagpugos sa konseho sa siyudad sa Lusaka, Zambia, sa pagdili sa “pagpamaligya diha sa kadalanan sa tanang lab-as nga pagkaon,” nagtaho ang Times of Zambia. Dugang pa, ang mga hotel ug mga restawran “24-oras nga gipanid-an samtang ang nangamatay gumikan sa kolera diha sa kaulohan misulbong dayon ngadto sa 42,” matod sa taho. Ang mga opisyal sa panglawas nagpahayag ug kabalaka nga ang sakit nga nagdalag kalibang sa gihapon “nagpadayon sa pagdagsang sa ubang mga bahin sa nasod.” Aron masumpo ang suliran, ang mga opisyal sa Ministri sa Panglawas ug Edukasyon nagpormag usa ka grupo aron sa pagsuhol ug dugang pang mga tighakot sa basura ug sa pagbutag klorin sa mabawng mga atabay, nga dali rang mahugawan sa tubig sa ilawom sa yuta. Si Daniel M’soka, tigpamaba sa Konseho sa Siyudad sa Lusaka, nag-ingon: “Ang among tumong mao ang pagpakunhod sa hampak sa kolera.”

Pinasagdang mga Kasingkasing

“Inay kay mohimog mga lakang sa pagpaarang-arang sa ilang panglawas, ang mga Canadiana diyutay ra kaayog nahimo sa pag-atiman sa ilang kasingkasing,” matod sa mantalaang National Post. Usa ka di pa dugayng surbi sa 400 ka Canadiana nga nag-edad ug 45 ngadto sa 74, nga gipaluyohan sa Heart and Stroke Foundation sa Canada, nakakaplag nga “30% lamang ang dunay himsog nga timbang, 36% ang aktibo sa pisikal, ug 74% ang nagtaho nga nailalom sa kapit-os tungod sa daghang papel nga ilang gidula karon.” Ang babayeng tigpamaba sa Foundation nga si Elissa Freeman nanghinapos nga “ang mga babaye mas nag-atiman sa ilang mga bana kay sa ilang kaugalingon.” Sumala sa taho, “ang sakit sa kasingkasing ug estrok maoy hinungdan sa 40% sa kamatayon sa mga babaye—kapin sa 41,000 kada tuig.”

Mius-os ang Pertilidad sa Lalaki

“Ang aberids nga ihap sa binhi sa lalaki sa Tinipong Bansa ug Uropa mius-os ug kapin sa 50 porsiyento sukad sa hinapos sa katuigang 1930,” nagtaho ang magasing World Watch. “Ang kaplag nagpaluyo sa nagpadayong mga kabalaka nga ang kahimsog sa mga organo sa pagsanay sa lalaki mahimong nagakadaot, ug nga ang mga hugaw sa kalikopan mahimong mao ang hinungdan.” Kining maong konklusyon gipasukad sa 61 ka pagtuon nga gipatik sukad sa 1938, nga naglakip sa kapin sa 14,000 ka sumasalmot. Gihunahuna nga ang pipila ka kemikal sa kalikopan nagdaot sa endocrine nga sistema sa lawas ug nagbalda sa katakos niini sa pagkontrolar sa pagtubo, pag-ugmad, ug pagsanay. Mga 60 ka kemikal ang nahibaloang nagpahinabo sa maong mga kadaot. Bisan pa niana, “diyutay lamang kaayo sa gibanabanang 80,000 ka ginamang mga kemikal nga gigamit karon ang gisusi kon duna bay makadaot-sa-endocrine nga mga epekto,” matod pa sa World Watch.

“Dili-Makitang Sakit”

“Ang gibanabanang 15 ngadto sa 18 ka milyong bata sa nagaugmad nga mga nasod ang naapektohan sa tag-as nga sukod sa tingga diha sa ilang dugo,” nagtaho ang Environment News Service. Sa India, pananglitan, naestablisar ang kalabotan tali sa intelektuwal nga kapasidad sa mga bata ug sa gidaghanon sa tingga nga nasulod sa ilang lawas. Sumala ni Dr. Abraham George, ang mga bata “mawad-an sa ilang intelektuwal nga mga kapasidad . . . sanglit ang dugayng pagkaladlad sa tingga mag-apektar sa ilang utok,” nagtaho ang The Indian Express. Ang pangunang tinubdan sa pagkahilo sa tingga diha sa mga siyudad sa India mao ang mga awto nga naggamit gihapog gasolina nga dunay tingga. Tungod kay ang pagkahilo sa tingga wala kaayo makadani ug dihadihang pagtagad kon itandi sa mga suliran sama sa kakabos ug kagutom, si Dr. George nagtawag niana nga usa ka “dili-makitang sakit.”

Ang Trangkaso Nagapamatay Gihapon

Kapin sa 300 ka nag-unang mga eksperto sa trangkaso di pa dugayng nagtigom sa hedkuwarter sa World Health Organization (WHO) sa Geneva, Switzerland, aron sa paghisgot kon unsaon pagpakigbugno sa makamatayng sakit. Bisan pa sa dagkong kauswagan sulod sa milabayng 50 ka tuig, ang trangkaso nagpadayon sa pagpatay sa gatosan ka libong tawo kada tuig, nagtaho ang United Nations Department of Public Information. Aron mapaarang-arang ang pagsanta ug pagkontrolar sa trangkaso, ang WHO magpatik ug usa ka plano nga gidisenyo sa pagtabang sa pag-andam alang sa gitawag niini nga “mahimong mahitabo nga grabeng pagkaylap sa trangkaso.” Ang direktor-heneral sa WHO, nga si Dr. Gro Harlem Brundtland, nag-ingon: “Ang panahon sa pagsanong tingali mubo ra kaayo—sukad sa unang pagkaila sa usa ka bag-ong segundaryong matang ug sa pagsugod sa usa ka grabeng pagkaylap.”

Nameligro ang “Monarch” nga Alibangbang

Matag tinghunlak minilyong monarch nga mga alibangbang ang molalin kapin sa 3,200 kilometros gikan sa Canada ngadto sa ilang mga puy-anan panahon sa tingtugnaw sa California ug sa kabukiran sa Sierra Madre sa sentral Mexico. Apan, di pa dugay ang mga dangpanan sa monarch sa Mexico gipameligro sa pagkakankan ug sa ilegal nga pagpamutol sa oyamel nga kahoyng fir (usa ka troso sa pamilyang Abietaceae). Ingong resulta, “sulod sa milabayng duha ka tuig, ang gidaghanon sa mga monarch nga magpalabay sa tingtugnaw dinhi mius-os ug 70 porsiyento,” nagtaho ang The News sa Mexico City. Bisan tuod ang turismo nagtaganag kinitaan alang sa pipila ka tawo sa maong dapit, ang uban nanginabuhi pinaagi sa paghakot ug tinarak nga gipanalipdang mga kahoy sa magabii. “Kon magpadayon ang pagpanglaglag,” ang The News nag-ingon, “ang mga monarch sa ting-init sa Amerika del Norte mahanaw sa ngadtongadto.”

Nag-uswag ang Kaamgohan sa Pag-abuso sa Bata?

Sumala sa El Universal, usa ka mantalaan sa Caracas, ang porsiyento sa giabusohan sa sekso nga kabataan sa Venezuela midaghan gikan sa 1 sa matag 10 ka bata sa 1980 ngadto sa 3 sa matag 10 ka bata karon. Sa 1980 ang aberids nga edad sa giabusohang bata maoy tali sa 12 ug 14. Karon ang kadaghanan maoy ubos sa tres anyos. Kinsa ang pangunang mga tigbuhat sa maong makalilisang nga mga krimen? Ang ideya nga ang malipotong mga estranyo nga nagpahipi diha sa mga dulaanan sa tunghaan nga naghulat sa paghaylo sa mga bata pinaagig mga kendi dili gayod realistikanhon. Ang El Universal nagsaysay nga 70 porsiyento sa mga sad-an maoy mga paryente o mga higala sa pamilya. Kapin sa katunga nianang gidaghanona maoy mga amaama o inaina, ug ang nahibilin kasagaran maoy usa ka tawo nga dunay awtoridad, sama sa magulang nga lalaki, ig-agaw, o magtutudlo.

Nabuang sa Sakyanan

Sumala sa American Automobile Manufacturers Association, ang Tinipong Bansa di pa dugayng nakaabot sa usa ka gatos ka milyong marka sa pagpanggama ug demotor nga mga behikulo. “Gidangtag 25 ka tuig ang pagpatungha sa unang usa ka milyong demotor nga mga behikulo,” nagtaho ang Compressed Air nga magasin. Apan, karong adlawa “ang produksiyon sa pagkakaron maoy sa gidaghanon nga 30 ka depasaherong mga sakyanan ug napulo ka trak ug bus kada minuto matag adlaw nga tingtrabaho.” Kon imong konsiderahon ang mga asembolanan, mga pabrika ug piyesa, mga ahente ug mga tig-ayo, ug propesyonal nga mga drayber, ang industriya sa demotor nga mga sakyanan sa Tinipong Bansa nagsuhol ug mga 1 sa matag 7 ka suweldadong trabahante. Gibanabana nga mga 40 ka milyong behikulo ang nagdagan sa pagkakaron sa Tinipong Bansa.

Krisis sa Edukasyon

“Ang nagaugmad nga kalibotan nag-atubang ug krisis sa edukasyon uban sa 125 ka milyong bata, kadaghanan mga babaye, nga wala magtungha ug dugang 150 ka milyon nga miundang pagtungha una pa sila makabasa o makasulat,” nagtaho ang News Unlimited sa Inglaterra. Sa pagkakaron, sa nagaugmad nga mga nasod, 1 sa matag 4 ka hamtong, o 872 ka milyong tawo, ang dili-makamaong mobasa ug mosulat. Dugang pa, ang krisis sa edukasyon misamot sa dihang ang mga nasod nga daghag dili-makamaong mobasa ug mosulat manghulam ug salapi gikan sa mas adunahang mga nasod. Ngano man? Tungod kay ang salapi nga gikinahanglan pag-ayo alang sa edukasyon kasagarang gibayad hinuon sa mga utang. Busa ang siklo sa pagkadili-makamaong mobasa ug mosulat nasubli, nga nagpatunhay sa kakabos.