Pagpaniid sa Kalibotan
Nagdaghan ang mga Giyanon sa Asia
Diha sa kadaghanang mga nasod sa Asia, ang pagkagiyanon sa heroina misulbong. Pananglitan, sa 1980, ang Sri Lanka duna lamay 50 ka nailhang mga giyanon sa heroina. Karon didto aduna nay duolan sa 40,000. Sa samang yugto, ang gidaghanon sa mga giyanon sa Pakistan misaka ngadto sa 1.8 milyones gikan sa pipila lamang ka libo. Ang magasing Asiaweek nag-ingon nga ang “bug-at nga mga silot wala mosalir sa pagpamenos sa pagdagsang sa ilegal nga negosyo sa droga. Ang Sri Lanka maoy usa sa labing mabug-at ug sentensiya sa kalibotan nga ipahamtang alang sa paghupot ug droga: ang pagbaton ug duha ka gramong heroina o cocaine silotan ug kamatayon o pagkabilanggo sa tibuok kinabuhi.” Ang ganansiya nga makuha sa negosyo sa droga maoy dako kaayong panukmod sa mga mag-uuma sa pagbali gikan sa ubang mga pananom ngadto sa tanom nga poppies nga moanig heroina. Si Dr. Ravi Pereira sa National Dangerous Drugs Control Board sa Colombo miingon: “Kon wala nay kalamay ugma—unsay labot ko. Apan kon walay heroina, mangatkat ang mga tawo sa paril. Mobayad sila bisag pila aron lang makabaton niana.”
Kolera sa Habagatang Amerika
Ang mga awtoridad sa panglawas sa Peru nagbanabana nga mga duha ka libo ka tawo ang matakdan sa kolera kada adlaw sa maong nasod. Sa Marso 1991, ang Visión, usa ka magasin sa Latin Amerika, mitaho nga ang epidemiya sa kolera sa Peru nakapatay ug mga kinabuhi nga duolan sa 200 ka tawo ug nakatakod ug kapin sa 40,000—ang tanan sa duha lamang ka bulan. Sumala sa Ministri sa Panglawas sa Peru, ang gidaghanon sa mga nangamatay mosaka pa sa mga napulo ka libo. Si Carlos Ferreira, ang presidente sa Epidemiology Society sa Argentina, miingon nga ang gidaghanon sa gikolera sa Peru mas daghan pa kay sa total nga gidaghanon sa gikolera nga gitaho sa tibuok-kalibotan sulod sa 1990. Sa kanait nga mga nasod sa Bolivia, Brazil, Chile, Colombia, ug Ecuador, ug bisan sa halayong Mexico, ang mga gobyerno naghimog mga paagi sa pagsumpo sa sakit. Si Gg. Ferreira midugang: “Ang kolera sa Habagatang Amerika ug dinhi magpabilin sa dugay nga panahon.”
Nahapay ang Industriya sa mga Paburot
Ang pagtan-aw sa libolibong masanag ug mga kolor nga mga paburot nga anam-anam nga nagpataas ngadto sa panganod ug mawala sa panan-aw tingali makalipay sa kadaghanan, apan usa kini sa mga panan-awon nga dili na komun sa Tinipong Bansa. Sukad nga nakita ang usa ka paburot diha sa tiyan sa patayng balyena nga nadagsa diha sa daplin sa dagat sa New Jersey sa 1985 ug duna pay laing nakit-an diha sa tiyan sa patayng leatherback nga bao sa dagat, ang kabataan sa tibuok nasod nanawag nga idili ang mga paburot, sa pagtuo nga libolibong mga mananap ang mamatay tungod sa pagtulon ug nasaag nga mga paburot. Ang mga magbabalaod namati sa singgit sa mga bata, ug gidili na sa daghang estado ug mga siyudad ang pagpalupad ug mga paburot. Samtang ang mga pangangkon bahin sa nangamatayng mga mananap gilalisan sa industriya sa paburot, ang mga tigbaligyag mga paburot giingon nga naalakansig $6 milyones sa usa ka tuig nga kita.
Kamatayon sa mga Lumod
Ang dili pa dugay nga pagtuon nagpakita nga “usa ka nagtubong gidaghanon sa 65 ka matang sa cetaceans (mga sus-ang mananap sa dagat) hapit nang mapuo,” matud pa sa Perspectives, usa ka basahon nga gipatik sa International Institute for Environment and Development. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga kapin sa 50,000 ka lumod ang ginapatay sa usa ka tuig. Sumala sa Environmental Investigation Agency, nga maoy naghimo sa pagtuon, ang labing dagkong tagsala mao ang Japan, Mexico, Peru, South Korea, Sri Lanka, ug Taiwan, “ang Japan mao ang nanguna sa daghag napatay nga kapin sa 100,000 ka cetaceans sa usa ka tuig.” Ang pangunang hinungdan sa kamatayon mao ang mga baling nga nangapadpad. Apan, ang mga lumod usab “gipamosil, gipangduslak, ginabangkaw, gisapang, gipamitik, gipalumsan, ginaabog diha sa daplin sa dagat, ginapakoryentehan, gibidyo, gibombahan ug gipanghiwahiwa.”
Gidili ang mga Paanunsiyo sa Tabako
Ang mga kompaniya sa tabako sa Pransiya naglihaylihay sa balaod batok sa mga paanunsiyo sa tabako pinaagi sa paggamit sa ilang marka ug mga logo aron sa pagpaanunsiyo sa dili-tabakong mga produkto. Walay kabalhinang gilangkit sa paanunsiyo ang pagtabako pinaagi sa mga talan-awon nga naglarawag panimpalad, mga dula, ug kalingawan. Ang kagamhanang Pranses nagpakanaog ug bag-ong balaod nga nagdili sa tanang porma sa paanunsiyo sa tabako kutob sa Enero 1, 1993. Ang bag-ong balaod nagdili sa tanang porma sa dili-direktang publisidad, ug sa pag-isponsor ug mga dula sa mga kompaniya sa tabako. Ang mga opisyal sa kagamhanan mikutlo sa mga kaihapan nga nagpakita nga ang pagtabako maoy nagpahinabo sa kapin sa 60,000 ka ahat nga kamatayon sa usa ka tuig sa Pransiya. Sa tibuok-kalibotan, duolan sa tres milyones ka tawo ang nangamatay sa usa ka tuig gikan sa sakit nga nalangkit sa pagtabako.
AIDS sa Argentina
Sumala sa mantalaan sa Argentina nga Clarín, sa matag 500 ka tawo sa Buenos Aires, usa ang may AIDS. Si Dr. Emilio Hass, presidente sa First Argentine Immunogenetics Center, miingon nga “sunod tuig kining gidaghanona mosaka ngadto sa 4 ka tawo nga matakdan sa matag 1,000 ka lungsoranon.” Ang usa ka medikal nga tuboran mibutyag nga daghan modonar sa ilang dugo aron makadawat ug libreng pagsulay ug sa pagtino kon sila ba adunay AIDS o wala. Si Dr. Hass midugang nga diha sa usa sa dakong ospital sa Buenos Aires, 36,000 ka bag sa dugo ang gisulayan, ug gipakita niini nga gikan sa matag 1,000 ka bag, 2 dunay virus sa AIDS. Si Hass mitaho nga ang gidaghanon sa mga biktima sa AIDS sa Buenos Aires “nagadoble matag 13 ka bulan.”
Alkohol ug Trabaho
Usa ka pangunang unyon sa mga mamumuo nagbanabana nga “usa sa pito ka empliyado sa Federal Republic adunay mga problema sa alkohol,” mitaho ang Süddeutsche Zeitung. Kini makapildi sa katilingbang Aleman ug mga 50 ka libo ka milyon ug 120 ka libo ka milyong marks sa Aleman sa usa tuig. Sa aberids, ang mga Aleman nagainom ug upat ka pilong gidaghanong alkohol sa 1990 kay sa 1950. Ang membro sa hunta sa unyon sa mga mamumuo miingon nga ang alkohol nahisama sa usa ka droga “diin ang mga tawo naghimo sa ilang kaugalingon nga mapinasagdanon na sa paglahutay sa ilang trabaho ug sa palibot sa trabaho.”
Unsa ang Genesis?
Gisurbi sa usa ka basahon sa relihiyon ang Italyanong mga estudyanteng tin-edyer. Ang mga resulta “makatugaw,” miingon ang peryodikong La Repubblica sa Italya. Ang surbi nagpakita nga 56 gikan sa 100 ka estudyante wala gani makabasa bisag usa ka bersikulo sa Kasulatan sukad sa ilang unang Komunyon. Lain pa, 83.4 porsiento sa mga estudyante dili “makapatin-aw sa kalainan sa daan ug sa bag-ong tugon,” ug 75 porsiento miadmiter nga wala gani silay Bibliya sa ilang balay. Sumala sa La Repubblica, 36 gikan sa 100 ka estudyante nakaila sa pulong “Genesis” ingong ngalan sa usa ka Ingles nga grupo nga tigkantag rock apan dili ingong unang libro sa Bibliya.
Dili Magsilbi ang mga Posil
Tungod sa padayong hulga sa krimen, daghan sa Roma midangop sa nagkalainlaing paagi sa pagdepensa sa kaugalingon. Sumala sa La Repubblica, gigamit sa mga tawo ang binansayng mga irong moatake, martial arts, ispri nga kemikal, kutsilyo, bangkaw, ug baston sa espada aron sa pag-angol sa mga tig-atake. Kapin sa 15,000 ka tawo, mga lalaki ug babaye, may permiso gikan sa polisya sa pagdalag armas de-puwego. Ang La Repubblica miingon nga sumala kang Gianfranco Rodolico, ang delegado sa Roma ngadto sa Italian Union of Marksmen, dili magsilbi alang sa ordinaryong tawo ang pagdalag posil. Siya miingon: “Dili ka makalakaw nga magdaladalag posil sa tanang panahon. Kon atakehon ako, seguradong wala akoy panahon sa paghulbot niana.”
Mga Tawong Tigkaon ug Iho
Nameligro ang mga iho, ilabina sa mga dagat sa Australia, Japan, South Africa, ug sa Tinipong Bansa. Ang populasyon sa mga iho niining mga lugaraha nagkadiyutay tungod kay nagkapopular ang karne sa iho diha sa lamesa. Sumala sa magasing Times, “ang komersiyal nga mga pagdakop ug iho sa U.S. milukso gikan mga 500 ka tonilada sa 1980 ngadto sa 7,144 ka tonilada sa 1989.” Ang mga kapay sa iho gamiton sa paghimog sabaw nga giisip nga kinaham sa Asia. Diha sa ubang mga restawran ang prisyo sa usa ka panaksan sa malapot nga sabaw maoy mga $50 (U.S.). Ang Time miingon nga aron makakuhag mga kapay, ang mga mangingisda “nagahimog mapintas nga paagi sa pagdakop ug mga iho, ilang laplapon ang mga kapay niini ug ilabay ang nasamdang linalang balik sa dagat aron mamatay.”
“Ang Baga sa Katawhan”
Usa ka bag-ong internasyonal nga organisasyon nga nailhang Parlamento Amazónico (Parlamento sa Amazon) dili pa dugayng naporma sa Habagatang Amerika. Ang mga membro maoy mga opisyal sa kagamhanan ug mga siyentipiko nga gikan sa Bolivia, Brazil, Colombia, Ecuador, Guyana, Peru, Suriname, ug Venezuela. Ang katuyoan niining organisasyona mao ang pagdasig ug dugang makataronganong kaugmaran sa rehiyon sa Amazon, nga nagakobreg duolan sa 7,000,000 ka kuwadrado kilometro ug mao ang pinuy-anan sa kapin sa 150 ka milyong katawhan sa walo ka nasod. Ang mantalaang La Nación sa Argentina mitaho nga gitawag sa Parlamento sa Amazon ang rehiyon sa Amazon nga mao “ang baga sa katawhan.” Mahitungod sa 400,000 ka kuwadrado kilometrong lasang nga nalaglag sa mga tuig dili pa dugay, ang tigpamaba sa organisasyon miingon nga “bisan pa tingalig daw maayo nga negosyo kini, ang kuwarta dili na unya magsilbi kon ang planetang yuta dili na kapuy-an, nga mahitabo sa dili madugay kon kining pagpanglaglag dili hunongon.”