Populasyon sa Kalibotan—Unsa man ang Umaabot?
GUBA nga mga balay, hugaw nga mga kahimtang, kanihit sa pagkaon ug hinlong tubig, sakit, malnutrisyon—kanang tanan ug daghan pang kalisdanan mao ang adlaw-adlawng panghitabo sa mga kinabuhi sa kinabag-ang bahin sa populasyon sa kalibotan. Hinuon, sama sa atong nakita, kadaghanan sa mga tawo nga nanagkinabuhi ubos nianang kahimtanga nakaarang ra man sa pagsagubang niana ug sa pagpadayon sa ilang inadlawng panimuyo.
Apan, unsa man ang umaabot? Ang mga tawo ba magpadayon sa pag-antos sa ingon nga mga kapaitan sa kinabuhi hangtod sa hangtod? Sa pagpasamot sa mga butang, komosta naman ang kalaglagan ug kangiob nga ginapasidaan sa mga siyentista sa kalikopan ug uban pa ingong sangpotanan sa padayon nga pag-usbaw sa populasyon? Sila nagatug-an kanato nga atong ginadaot ang atong pamuy-anan pinaagig paghugaw sa hangin, tubig, ug yuta nga atong ginasaligan. Sila usab mopunting sa epektong greenhouse—pagbuga sa mga gas, sama sa carbon dioxido, methane, chlorofluorocarbons (pabugnaw ug pabola nga mga kemikal), nga mosangpot sa pag-alinsuob sa atmospera ug mga kausaban sa globonhong sumbanan sa panahon, nga may makalilisang sangpotanan. Kini ba kaha sa kataposan magpahinabo sa kamatayon sa buhilaman sama sa atong nailhan? Atong susihon pag-ayo ang pila ka yawing hinungdan.
Daghan ba Gayod ang Tawo?
Una sa tanan, ang populasyon ba sa kalibotan magpadayon sa pag-usbaw hangtod sa hangtod? Naa bay timailhan kon asa kutob kini magpadayon? Tinuod, ang kamatuoran mao nga ang populasyon sa kalibotan nagausbaw bisan pa sa mga pagsingkamot sa pagplano sa pamilya. Ang tinuig nga dugang karon maoy mga 90 milyones (katumbas sa usa ka Mexico kada tuig). Kini morag nagapakita nga walay dihadiha nga kalaoman sa pagpahunong niini. Sa paglantaw sa unahan, hinuon, kadaghanan sa mga demograpiko mouyon nga ang populasyon ngadtongadto manormal ra. Ang pangutana sa ilang mga hunahuna maoy kon sa unsang gidaghanon ug anus-a.
Sumala sa mga pangagpas sa Population Fund sa H.K., ang populasyon sa kalibotan lagmit mokabat ug 14 ka bilyones una pa kini monormal. Ang uban, hinuon, nagbanabana nga kini motaas tali sa 10 ka bilyones ug 11 ka bilyones. Bisag hain, ang hinungdanon kaayong mga pangutana mao: Mahimo bang dunay daghan kaayong mga tawo? Ang yuta ba makaarang pagtagana gikan sa duha o tulo ka pilo sa presenteng populasyon?
Gikan sa panlantaw sa estadistika, ang 14 ka bilyones nga mga tawo tibuok kalibotan mogawas nga naay aberids nga mga 104 ka tawo matag kilometro kuwadrado. Sa ato nang nakita, ang gibag-on sa populasyon sa Hong Kong maoy 5,592 ka tawo matag kilometro kuwadrado. Sa pagkakaron, ang gibag-on sa populasyon sa Netherlands maoy 430, samtang ang sa Hapon maoy 327, ug kini sila maoy mga nasod nga nagatagamtam ug labaw-sa-kasagaran nga mga sukdanan sa panginabuhi. Sa tin-aw, bisan pag ang populasyon sa kalibotan mousbaw pa kutob sa gipanagna, ang gidaghanon sa tawo maoy dili suliran.
May Paigo Kahang Pagkaon?
Unya, komosta naman ang abiyo sa pagkaon? Ang yuta ba makaarang sa pagbunga ug igo nga makapakaon sa 10 ka bilyones o 14 ka bilyones nga mga tawo? Dayag kaayo, ang presenteng abot sa pagkaon sa kalibotan dili paigo sa pagtagana sa ingon nga populasyon. Gani, sagad kitang makadungog ug kagutmanan, malnutrisyon, ug kuraw. Ang ipasabot ba niini mao nga kita wala magpatunghag igong pagkaon aron katagan-an ang populasyon karon, dili na iapil ang dugang pa nga duha o tulo ka pilo?
Kana maoy usa ka pangutana nga lisod kaayong tubagon sanglit kana nagadepende sa kon unsay kahulogan sa “igo.” Samtang gatosan ka milyon ka mga tawo sa kinapobrehang mga nasod sa kalibotan dili gani makabaton ug igong pagkaon bisan na lang sa paghupot sa ubos, makapahimsog sa lawas nga diyeta, ang mga tawo sa adunahan, industriyalisadong mga nasod nagaantos gikan sa epekto sa hinobra ka sustansiyadong pagkaon—mga istrok, pila ka tipo sa kanser, sakit sa kasingkasing, ug uban pa. Sa unsang paagi kini nagaapektar sa kahimtang sa pagkaon? Pinaagi sa usa ka kalkulasyon, mogugol ug 5 kilos sa lugas bag-o makapatunghag 1 kilo sa steak nga karneng baka. Ingong sangpotanan, ang ikaupat nga bahin sa molupyo sa kalibotan nga hingaog-karne makahurot sa hapit katunga sa lugas nga abot sa kalibotan.
Kon bahin sa katibuk-an nga gidaghanon sa abot sa pagkaon, matikdi kon unsa ang giingon sa librong Bread for the World: “Kon ang presenteng abot sa pagkaon sa kalibotan gipahat ug angay sa tanang katawhan sa kalibotan, nga diyutay ra ug usik, ang matag-usa makabaton ug igo. Igo-igo ra, tingali, apan paigo.” Kanang pahayaga gihimo niadtong 1975, kapin ug 15 ka tuig kanhi. Unsa ang kahimtang karong adlawa? Matud sa World Resources Institute, “tapos sa milabayng duha ka dekada, miusbaw ang gidaghanon sa abot sa pagkaon sa kalibotan, minglabaw sa panginahanglan. Ingong resulta, ning ulahing katuigan, ang prisyo sa pangunang mga pagkaon sa internasyonal nga mga baligyaan mikunhod sa tinuod nga pagkasulti.” Ang ubang mga pagtuon nagpakita nga ang mga prisyo sa pagkaon sama sa humay, mais, soybeans, ug uban pang mga lugas ming-ubos ug katunga o kapin pa latas nianang yugtoa.
Kining tanan nagpasabot lamang nga ang suliran sa pagkaon labaw pa kaayong nagsumikad diha sa sukod ug mga batasan sa paghurot kay sa gidaghanon sa abot. Ang bag-ong teknolohiya sa henetika nakakitag mga paagi sa pagpatungha ug bag-ong mga matang sa humay, trigo, ug uban pang mga lugas nga makapapilo sa presenteng abot. Ugaling, ang dakong kahanas niining natara gitumong sa mga tanom nga dali ang salapi sama sa tabako, ug kamatis, sa pagtagbaw sa kagana sa mga adunahan inay kay sa pagbusog sa mga tiyan sa mga kabos.
Komosta Naman ang Kalikopan?
Dugang ug dugang, kadtong kinsa nagatagad ug maayo sa ulohan nakasabot nga ang pag-usbaw sa populasyon maoy usa lamang sa daghang nga hinungdan nga nagahulga sa umaabot nga kaayohan sa katawhan. Pananglitan, sa ilang librong The Population Explosion, si Paul ug Anne Ehrlich nagsugyot nga ang epekto sa tawhanong kalihokan diha sa atong kalikopan mahimong ikahubit pinaagi ning yano nga pormula: Epekto = populasyon × sukod sa pagkadato × epekto sa kalikopan gumikan sa naglungtad nga teknolohiya.
Pinaagi ning sukdanan, ang mga awtor nangatarongan nga ang mga nasod sama sa Tinipong Bansa maoy sobra nag populasyon, dili tungod kay daghan na sila ug tawo, kondili tungod kay ang sukod sa ilang pagkadato nahasandig sa hataas nga proporsiyon sa paghurot sa kinaiyanhong kapanguhaan ug sa mga teknolohiya nga nagasukot ug taas nga singil sa kinaiyahan.
Ang ubang mga pagtuon morag ming-uyon niini. Ang The New York Times mikutlo sa ekonomistang si Daniel Hamermesh nga miingon nga ang ‘mga binuga nga nagapahinabog greenhouse may suod kaayong kalambigitan sa sukod sa ekonomikanhong kalihokan kaysa gidaghanon sa mga tigbuga. Ang kasarangan nga Amerikano makapatunghag 19 ka pilo sa carbon dioxido kaysa mapatungha sa usa ka kasarangan nga taga-India. Ug usa ka tinong posibilidad nga, ingnon ta, ang mauswagon sa ekonomiya nga Brazil uban sa iyang hinayng pag-usbaw sa populasyon mahimong mokaingin sa iyang tropikanhong kalasangan sa labing tulin kaysa sa usa ka nagahigwaos nga Brazil nga dunay kusog nga pag-usbaw sa populasyon.’
Sa pagpahayag sa samang punto, si Alan Durning sa Worldwatch Institute miobserbar: “Ang usa ka bilyon labing adunahang katawhan sa kalibotan nakamugna ug usa ka matang sa buhilaman nga mahakohakoon ug mapatuyangon kaayo nga nagpameligro sa planeta. Ang urog sa kinabuhi ning taas nga ang-ang—ang mga tigmaneho ug kotse, mga hingaon ug karneng baka, mga hinginom ug soda, ug mga mamalitay sa labay-human-gamit nga mga butang—mao ang ekolohikal nga hulga nga dili hitupngan sa kagrabe kaysa bisan unsa gawas tingali sa pag-usbaw sa populasyon.” Siya nagpunting nga kining “pinakadato ikalimang bahin” sa katawhan nagpatungha sa hapit nobenta porsiento sa mga chlorofluorocarbons ug kapin sa katunga sa ubang greenhouse nga mga gas nga nagahulga sa kalikopan.
Ang Tinuod nga Isyu
Sumikad sa gihisgotan sa itaas, nahimong dayag nga kon ang mga kaalaotan nga ginaatubang karon sa katawhan ipasangil lamang sa usbaw sa populasyon ang tinuod nga punto naligasan. Ang isyu nga nagaatubang kanato dili kay kita makubsan na ug natad kapuy-an o nga ang yuta wala nay katakos sa pagbunga ug igong makaon alang sa makapahimsog sa lawas nga diyeta sa matag-usa o nga ang tanang kinaiyahang kapanguhaan mahimong mahurot na unya. Kini sila mao lamay mga simtoma. Ang lintunganay nga isyu mao nga daghan ug daghang tawo ang naninguha ug usa ka taas ug labing taas nga sukod sa materyal nga paggamit nga walay paghunahuna sa sangpotan sa ilang mga buhat. Kining dili matagbaw nga kailibgon sa mas pa nagahimog dakong kadaot sa atong kalikopan nga ang katakos sa yuta sa pagdumala niini tulin nga nalabwan. Sa laing pagkasulti, ang paninugdan nga suliran labaw pa nga nagsumikad sa kinaiya sa katawhan kay sa gidaghanon.
Ang magsusulat nga si Alan Durning nagpahayag niini niining paagiha: “Diha sa delikado nga biospera, ang kataposang padulngan sa katawhan mahimong nagadepende sa kon kita ba makaugmad ug usa ka halalom nga pagsabot sa pagpugong-sa-kaugalingon, nga natukod sa kaylap nga pilosopiya sa paglimiti sa atong paggamit ug sa pagkaplag ug di-materyal nga pagkabahandianon.” Ang punto nasabtan pag-ayo, apan ang pangutana nga kinahanglan isukna, Mahitabo ba nga ang mga tawo sa tanang dapit moboluntaryo sa pag-ugmad ug pagpugong-sa-kaugalingon, molimiti sa paggamit, ug mangagpas sa di-materyal nga pagkabahandianon? Dili gayod. Kon ibase nato sa mapatuyangon-sa-kaugalingon ug mahigugmaon sa kalingawan nga kaylap karong adlawa, ang kaatbang mas lagmit nga mahitabo. Kadaghanan sa mga tawo karong adlawa morag nanginabuhi pinaagi ning sanglitanan: “Kita mangaon ug manginom, kay ugma mangamatay kita.”—1 Corinto 15: 32.
Bisan pag ubay-ubayng mga tawo mahigmata sa kamatuoran ug mosugod sa pagbag-o sa paagi sa ilang kinabuhi, kita dili pa arang makabali sa kahimtang sa daling panahon. Tan-awa ang daghang mga grupong aktibista bahin sa kalikopan ug kapuling urog sa panginabuhi nga mitungha latas sa katuigan. Pipila kanila nagmalamposon nga mahimong ulohan sa mga mantalaan, apan sila ba tinuod nakapatandog sa mga paagi sa gitawag nga pangunang sosyedad? Wala. Unsay suliran? Ang enterong sistema—komersiyal, kultural, ug politikal—nasangkapan alang sa pagtuboy sa ideya sa kinaiyanhong pagkadaan ug paggamit sa mga butang nga labay-human-gamit. Niining konteksto walay kausaban kon walay usa ka bug-os pagtukod-pag-usab gikan sa pundasyon pataas. Ug kana nanginahanglan ug dako kaayong pag-edukar pag-usab.
Naa bay Hayag nga Kaugmaon?
Ang kahimtang ikapanig-ingon sa usa ka pamilya nga nagpuyo sa usa ka gihitsohan ug bug-os sinangkapan nga balay nga gitagana sa usa ka manggagasa. Sa pagpabati nila nga bug-os nagkinaugalingon, sila gitugotan sa paggamit sa tanang pasilidad dinha sa balay sa ilang katagbawan. Unsa kahay mahitabo kon ang pamilya mosugod sa pagdaot sa mga muwebles, maglangkat sa salog, magbuak sa mga bentana, magpabara sa mga tubo sa hugaw, magpasagad sa elektrisidad—sa laktod, mahimong hulga nga magdaot sa bug-os sa balay? Ang tag-iya ba sa walay timik motan-aw lang ug walay pagabuhaton? Dili siguro. Dili kaduhaduhaan siya mohimog lakang sa pagpahawa sa mga makadaot nga namuyo gikan sa iyang balay ug unya ipasig-uli kana sa iyang angay nga kahimtang. Walay usa ang makaingon nga ang iyang lakang gihimo dili makataronganon.
Unya, unsa naman ang tawhanong pamilya? Dili ba kita sama sa mga namuyo nga nanagpuyo sa usa ka gihitsohag-maayo ug labing maayong pagkasangkap nga balay nga gitagana sa Maglalalang, si Jehova nga Diyos? Oo, kita sama niana, ingon sa pagbatbat sa salmista: “Iya ni Jehova ang yuta ug ang tanan nga nagpuno niana, ang mabungahong yuta ug kadtong nanagpuyo diha niana.” (Salmo 24:1; 50:12) Ang Diyos wala lang mag-abiyo kanato sa tanang kinahanglanon sa paghimo sa kinabuhi nga posible—kahayag, hangin, tubig, ug pagkaon—kondili siya nagtagana usab niini nga labing dagaya ug nagkadaiya kaayo sa paghimo sa kinabuhi nga malipayon. Ugaling ingong mga namuyo, sa unsang paagi nanaglihok ang mga tawo? Ikasubo, dili maayo. Sa literal kita nagadaot niining matahom nga balay nga atong ginapuy-an. Unsa kaha ang buhaton sa tag-iya, si Jehova nga Diyos, labot niini?
“Sa pagdaot niadtong nagadaot sa yuta”—mao kana ang pagabuhaton sa Diyos! (Pinadayag 11:18) Ug sa unsang paagi niya buhaton kana? Ang Bibliya nagatubag: “Sa mga adlaw nianang mga haria ang Diyos sa langit magatukod ug usa ka gingharian nga dili gayod malumpag. Ug ang gingharian mismo dili igatugyan ngadto sa laing mga tawo. Kini magadugmok ug magatapos sa tanang gingharian, ug kini mismo mobarog sa panahong walay katinoan.”—Daniel 2:44.
Unsa ang atong madahom ubos sa pagmando sa walay kataposang Gingharian sa Diyos? Sa mga pulong sa propetang si Isaias, kita gihatagan ug usa ka panlantaw sa kon unsay umaabot:
“Sila sa tino magatukod ug mga balay ug magpuyo diha niana; ug sila sa tino magatanom ug kaparrasan ug magakaon sa ilang bunga. Sila dili magatukod ug unya lain ang magapuyo; sila dili magatanom ug unya lain ang magakaon. Kay maingon sa mga adlaw sa usa ka kahoy maingon usab ang mga adlaw sa akong katawhan; ug ang buhat sa ilang kaugalingong mga kamot ang akong mga pinili magapahimulos sa bug-os. Sila dili magahago sa walay kapuslanan, ni sila magapanganak sa kagubtanan; tungod kay sila mao ang mga kaliwat nga gilangkoban sa mga gipanalanginan ni Jehova, ug ang ilang kaliwatan uban kanila.”—Isaias 65:21-23.
Unsa ka hayag nga kaugmaon kana alang sa katawhan! Diha nianang bag-ong kalibotan nga hinimo sa Diyos, dili na ang katawhan pagasakiton sa mga suliran sa puloy-anan, pagkaon, tubig, panglawas, ug pagpasagad. Sa kataposan, ang matinumanon nga katawhan, ubos sa paggiya sa Diyos, makaarang sa pagpuno sa yuta ug sa pag-ugmad niini, nga walay hulga sa hinobrang populasyon.—Genesis 1:28.
[Kahon sa panid 13]
Nganong ang Pagkaon Sagad Mahal?
Bisan tuod ang lintunganay nga bili sa pagkaon nagakaus-os, ang kasagaran nga kasinatian mao nga ang prisyo sa pagkaon nagataas. Ngano? Usa ka yanong katarongan mao ang urbanisasyon. Sa pagpakaon sa mga panon diha sa padayong-nagatubo nga mga siyudad sa kalibotan, ang pagkaon kinahanglan dalhon latas sa lagyo kaayong mga distansiya. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, “ang naandang usa ka timo nga pagkaon mopanaw ug 2,100 kilometros gikan sa umahan ngadto sa plato sa lamesa,” matud sa usa ka pagtuon sa Worldwatch. Ang mamalitay kinahanglan mobayad dili lang sa pagkaon kondili apil ang nagapahiping bili sa pagproseso, pagputos, ug pagdala niini.
[Diagram sa panid 10]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Ang atmospera sa yuta mosikop sa kainit sa adlaw. Apan ang kainit nga namugna—dala sa infrared nga radyasyon—dili dayon makalingkawas tungod sa greenhouse nga mga gas, busa nagadugang sa kaalinsuob sa nawong sa yuta
Greenhouse mga gas
Naglingkawas nga radyasyon
Nasikop infrared nga radyasyon
[Mga hulagway sa panid 12]
Nanginahanglag lima ka kilos nga lugas aron mapatungha ang usa ka kilo nga steak nga karneng baka. Busa, ang hingaog karne nga ikaupat nga bahin sa populasyon sa kalibotan makahurot hapit katunga sa lugas nga abot sa kalibotan