Isla sa Norfolk—Dapit Silotanan nga Nahimong Paraiso sa Turista
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa New Zealand
ANG kinabag-an sa mga nangabot sa baybayon sa Isla sa Norfolk latas sa 150 ka tuig nga miagi napugos sa pag-adto—ingong mga priso. Kadto usa ka dapit silotanan o penal colony alang sa mga kriminal nga gidala gikan sa Australia ug gidungog nga usa sa labing pintas nga mga prisohan sa kasaysayan sa Britanya. Karong adlawa, kapin ug 20,000 turista sa usa ka tuig moduaw niining paraisong isla.
Apan asa man ang Isla sa Norfolk? Sa unsang paagi nahitabo nga ang dapit silotanan nahimong dulnganan sa turista? Unsang talagsaong mga panghitabo nag-umol sa kasaysayan sa isla? Unsa ang atraksiyon sa Norfolk alang sa mga bisita karong adlawa?
Ang kahinam sa akong pagduaw napausbaw sa pasiuna nga pagtuon sa buloknong kasaysayan sa isla. Nasayran ko nga maoy niadtong 1774 nga ang iladong Ingles nga eksplorador si Kapitan James Cook, nga naglayag sa habagatan-kasadpang mga tumoy sa luag kaayong Dagat Pasipiko, nakadiskobre, dili sa “Great Southern Continent” nga iyang gipangita, kondili sa usa ka gamitoy singko-por-otso kilometros nga bolkanikong tuybo, nga bahin sa usa ka tagaytay nga mokabat ug gatosan ka kilometros pahabagatan ngadto sa New Zealand. Ginganlan ni Cook ang isla sumala sa Duke sa Norfolk.
“Isle of Mis’ry”
Ang librong Norfolk—An Island and Its People nag-ingon: “Ang Norfolk nakabaton ug nagkadaiya kaayo nga kasaysayan. Usa ka butang tino, samag dag-om sa kapunawpunawan, sa pagsulod sa mga tawo nianang esenaha, ang kagubot misunod sa gilayon.”
Ang mga binhi sa kagubot gipugas mga 14 ka tuig tapos sa pagdiskobre ni Cook sa dihang si Tenyente Philip King mipuyo sa isla aron makuha kana alang sa Britanikong Korona, nga ang iyang ikaduhang tumong mao, nga mahulgaon, pagtukod ug dapit silotanan nga magpaluag sa paghuot sa mga Britanikong bilanggoan.
Bisan tuod giabandonar niadtong 1814 kay gastoso kaayo, natukod pag-usab ang bilanggoan niadtong 1825 ug gipuy-an sa lainlaing mga kriminal, nga ang pipila makuyaw, pipila politikanhon, ug daghan pang uban gidala gikan sa ilang lagyong mga yutang-natawhan ug gipriso tungod sa labing gagmayng mga salaod. Sa ingon, ang dapit nga makapabilin untang malinawong paraiso sa Pasipiko nahimong “Isle of Mis’ry” o Isla sa Kagul-anan sulod ug 30 ka tuig, hangtod nga giabandonar na usab niadtong 1854.
Nganong “Isle of Mis’ry”? Nasayran ko gikan sa librong Discovering Norfolk Island nga “ang mga kahimtang nagkalain gikan sa usa ka Komandante sa [prisohan] ngadto sa sunod. Usa ka maluluton ug liberal nga pagmando sagad sundan sa usa nga mapintas kaayo ug mapig-oton. Ang kasaysayan sa yugto punog mga sugilanon sa pagbuno, mga pag-alsa, mga pagpuga-unta, nga usahay malamposon, uban ang mga pagpatay ug mga pagbunal ingong silot. Si Major Thomas Bunbury, ang Komandante niadtong 1839, bisan pag gimando niya ang 300 ka paglatos ang matag usa sa lima ka lalaki nga nangilog ug usa ka sakayan aron mopuga, mitukod usab sa usa ka sistema sa mga ganti alang sa mga priso nga maayog gawi.”
Ang mga trabahanteng priso nagtukod sa dapit silotanan, apil ang mga atob niini, mga baraks sa mga sundalo, ug ubang tinukod, nga, sa lainlaing mga sukod, nagabarog gihapon karon ug nakaamot sa linaing kasaysayan sa isla. Nakalakaw ako taliwala sa maong mga paril ug mga tinukod nga gibatbat ingong pipila sa labing nindot Georgian nga arkitektura sa Habagatang Hemispera. Kadto nagdala nako balik ug 150 ka tuig, ug sa akong handurawan nadungog ko ang mingawng mga agulo sa mga biktima sa prisohan.
Isla sa Norfolk ug ang Pag-alsa
Ang usa ka pagpasiyo sa sementeryo sa Norfolk mihatag dugang pagsabot sa talagsaong kasaysayan sa isla. Ako nahingangha sa subsob nga pagkakita diha sa mga lapida sa apelyidong Christian. Kasagaran panahon sa akong pagduaw, nadungog ko nga moingon ang lokal nga mga lumolupyo, “Christian ko,” nga wala magtumong sa ilang relihiyon apan, hinunoa, diha sa hunahuna ang ilang kagikanan.
Diyutay ra ang wala makadungog bahin sa usa ka barko nga gitawag Bounty ug sa pag-alsa nga nahitabo niana. Kini ang ulohan sa dimaihap nga mga libro ug labing menos tulo ka pelikula. Sama nga ilado ang pangunang mga magkaaway, si Kapitan Bligh ug ang iyang batan-on akting nga tenyente, si Fletcher Christian. Maoy niadtong Abril 1789, tapos sa pagbiya sa Tahiti, nga si Bligh kauban sa 18 sa iyang maunongong mga opisyal sakay sa usa ka gamayng bangka gipaanod ni Christian ug sa iyang kaubang mga mag-aalsa. Tapos sa pito ka makalilisang nga semana sa dagat ug sa gibatbat nga usa sa labing talagsaong mga kahimoan sa paglayag sa kasaysayan sa paglayag, si Bligh ug iyang mga kauban midunggo sa Timor, karon bahin sa Indonesia, duolag 6,400 kilometros kasadpan sa dapit nga sila gibiyaan. Si Bligh sa ulahi mibalik sa Inglaterra aron sa pag-asoy sa iyang estorya, ug tulo ka mag-aalsa gihusay ug gibitay.
Kasamtangan, sa pagkabalik sa Tahiti nga sakay sa Bounty, si Fletcher, 8 ka kaubang mag-aalsa, ug 19 ka taga-Tahiti, apil mga lalaki ug mga babaye, milayag pahilayo aron makaikyas sa panimalos. Sa 1790 sila nakaabot sa nahilit nga Isla sa Pitcairn, 2,200 kilometros habagatan-silangan sa Tahiti.
Alang sa mga mag-aalsa ikaingon nga ang Isla sa Pitcairn nahimong usa ka matang sa balos. Lisod ang kinabuhi sa isla. Ang mga pangabugho misangpot sa kabangisan ug kamatayon. Apan, bisan pa sa maong mga suliran ug sa kaubang mga kalisdanan sa pangabuhi, ang “koloniya” nagpadayon, nga wala maghanduraw nga sa 1856 ang ilang mga kaliwat mahatagag higayon sa pagpuyo sa Isla sa Norfolk, mga 7,000 kilometros pakasadpan.
Pitcairn Ngadto sa Norfolk
Hunyo 8, 1990, sa banagbanag ang Isla sa Norfolk maoy tugnaw ug ulanon. Bisan pa niana, ang panahon wala makapugong sa gatosan sa mga lumolupyo sa isla, nga nagsul-ob ug buloknong biste nga iya sa tungatunga sa ika-19ng siglo, gikan sa pagtigom sa pantalan aron sa pagsaulog sa tinuig nga Bounty Day. Ingong usa ka interesadong maniniid, ako nakasaksi sa mga manlalayag nga nakigbisog sa hangin ug balod samtang gipasundayag nila ang pagdunggo nga nahitabo 134 ka tuig nga sayosayo, sa 1856.
Niadtong tuiga, 67 ka tuig milabay na sukad sa pag-alsa. Niadtong panahona 193 ka taga-Isla sa Pitcairn gipabalhin sa pagpuyo sa usa ka bag-ong pinuy-anan sa Isla sa Norfolk. Ang pipila namalik sa ulahi, ug busa ang Pitcairn nagapabiling gipuy-an karong adlawa.
Inay magsumbalik-silaw sa dagway sa bangis, rebelyosong mga mag-aalsa, ang bag-ong mga nagpuyo sa Norfolk—usa ka kugihan nga katawhan nga may kagikang Uropanhon ug taga-Tahiti—naugmad ngadto sa masanduroton, relihiyoso, ug mahigalaong komunidad. Panguma ug pangisda ang pangunang pangita. Ang ilang kasinatian sa Pitcairn nagsangkap nila pag-ayo alang sa ilang padayong kinabuhi sa pagkahilit ug pagsalig-sa-kaugalingon. Bisan ang labing gamayng pakigkontak sa kalibotan sa gawas pinaagi sa moaging mga barko nahimong lisod tungod sa kakulang ug lalom-ang-tubig nga dunggoanan.
Usa ka Tugpahanan ug Kausaban
Ingon nga matuod sa daghan kaayo sa mga nasod nga isla sa Habagatang Pasipiko, ang Gubat sa Kalibotan II nakapahinabog kausaban alang sa Norfolk, nga labing dako niana mao ang pagtukod ug usa ka tugpahanan. Tungod sa tugpahanan miabot ang subsob nga pagkontak sa kalibotan sa gawas ug ang pangunang tinubdan karon sa kinitaan sa isla, ang turismo.
Sa wala pa ako ug akong kaubang mga pasahero manaog sa tugpahanan sa Norfolk, usa ka lokal nga hawas sa Buro sa Turismo sa Gobyerno mipahibalo kanamo nga tungod kay ang mga hayop nagasuroysuroy man sa kadalanan, “nagahangyo kami nga magbantay kamo sa pagmaneho. Ang mga hayop maoy palabihon.” Sa pagkamatuod, ang mga bisita, nga nagagikan ilabina sa Australia ug New Zealand, madani sa yano, dili-komplikadong uso sa kinabuhi. Makadani, usab, mao ang kinaiyanhong katahom, walay-buhis nga mga tinda, ug linaing kasaysayan nga nalangkit sa unang mga dapit silotanan ug sa ulahing pag-alsa sa Bounty.
Bisan pag giila sa mga taga-isla ang ilang pagsalig sa turismo, ang pag-uswag karon sa turismo gikabalak-an sa pipila sa dugay nang mga lumolupyo sa Norfolk nga mahinumdom nga mamingawon sa unang mga adlaw nga may labaw nga pagsalig-sa-kaugalingon. Sa gisukna ko ang usa ka lumolupyo kon nangandoy ba siya sa unang mga adlaw, siya mitubag: “Oo! Ay, oo! Tino gayod! Ang tanan nagbaton ug mas daghan panahon aron tiunay nga mabalaka sa uban. Ang mga tawo nagpaambit sa ilang abot. Karon ang tanan nanginahanglag kuwarta.”
“Watawieh Yuu”
Kana ang timbaya nga akong nadawat usa ka buntag samtang nakig-ambit sa balay-balay nga pagsangyaw. Ang hubad sa “Watawieh yuu” (What a way you) maoy “Hello; komosta ka?” Samtang ang Ingles kasagarang gigamit sa Isla sa Norfolk, ang mga imigrante sa 1856 nagdalag kahimut-anang pinulongan nga ilang kaugalingon, usa ka kombinasyon sa daang Ingles ug Tahitian, nga naugmad panahon sa ilang pagpuyo sa Pitcairn. Labaw pa kay sa Pidgin English, ang “Pitcairn,” o “Norfolk,” maoy usa ka komplikadong pinulongan sa kaugalingon ug gisulti uban ang nindot nga palubay.
Gisusi ko ang dugang pananglitan diha sa basahong Speak Norfolk Today. “Twelw salan goe d’ miiting” nagpasabot nga “Twelve people went to the meeting.” “Es gud dieh, el duu f’ gu fishen” katumbas sa “It is a fine day, just right for going fishing.”
“Umari ug Tan-aw”
Usa ka brosyur sa turista nagaingon mahitungod sa Norfolk: “Labing mahigalaon, labing mithianon, makasaysayanhon, matahom, makapahayahay, luwas, madanihon, wala-matandog, angay-sa-dula, talagsaong dapit bakasyonan sa kalibotan.” Usa ka lokal nga lumolupyo magarbohong misulti kanako: “Sa akong hunahuna kami labing duol sa paraisong mga kahimtang sa presenteng sistema sa mga butang, ug dili ko buot nga mobiya dinhi baylo sa bisan haing dapit.”
Bisan tuod nahimutang sa Habagatang Kadagatan, ang kabanikanhan niini mahulagwayon sa mga yutang bugnaw. Adunay lunhaw, hanayhay nga kabungtoran nga daghan ug matahom nga kakahoyan, gagmayng kakahoyan, ug kabulakan. Gikan sa tanang taas nga dapit, akong makita ang luag kaayong Dagat Pasipiko. Ang mga balay, nga dili siot, anaa sa palibot sa nindot nga tanaman. Halos walay krimen. Ang mga tawo nagpadayon sa pagkugi, nga labing gamayng hinabang sa gobyerno ang kinahanglan. Nagapadayon ang masaligon-sa-kaugalingon, mapahiuyonong tinamdan. Ug bisan niining gamitoy nga isla, ang mga Saksi ni Jehova nagasangyaw sa ilang mensahe sa maayong balita.
Ang maabiabihon nga katawhan niining linaing isla tingali moingon kanimo, “Yorlye cum look orn”—“Umari ug tan-aw.” Kahimut-anan nga nakahigayon ako sa pagdawat sa imbitasyon.
[Map/Hulagway sa panid 15]
Gikan sa tanang taas nga dapit, ang luag kaayong Dagat Pasipiko makita
[Mapa]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon.)
Isla sa Norfolk
Isla sa Pitcairn
New Zealand
[Mga hulagway sa panid 16]
Administrasyon nga mga tinukod ug mga paril sa prisohan; Isla Philip sa layo
Usa ka mahulagwayong semitrikal Norfolk nga kahoyng pino