Kaylap ang Pagkahugno sa Moral
Apektado Niini ang Tanang Bahin sa Katilingban
ANG katilingban karong adlawa wala nay mga sukdanan sa moral. Kini nabungkag tungod sa daghang paagi sa kinabuhi. Ang pangatarongan sa kadaghanan maingon-ingon niini: ‘Ang matag paagi sa kinabuhi maoy usa ka madawat nga kapilian. Pasagdi ako, pasagdan ti ka. Buhata ang imong gusto, buhaton ko ang akong gusto. Iyaiya ta. Adunay daghang dalan, ug ang matag dalan husto; walay sayop. Wala nay sala. Labani ang imong mga katungod. Kon malinawon ka nga moprotesta, walay mamati kanimo; kon gusto kang may mamati kanimo, gamit ug kabangisan. Ang kabangisan maoy usa ka porma sa kagawasan sa pagsulti. Ang sekso bukas sa tanan bisan kinsay imong pilion ug sa bisan unsang paagi nga imong gusto. Ang kalaw-ayan maoy usa ka arte. Pagkinabuhi sumala sa imong gusto, ug tugoti ang uban nga magkinabuhi sa ilang gusto.’
O kini ba maoy ‘pagkinabuhi sumala sa imong gusto ug sa pagtugot sa uban sa pagkinabuhi sa ilang gusto nagkahulogan ug kinabuhi o kamatayon’? Niining naghinapos na nga ika-20ng siglo, ang mga tawo adunay tino nga mga ideya bahin sa kon unsa ang husto ug kon unsa ang sayop, kon unsa ang moral ug imoral, kon unsa ang dungganon ug makadaot-sa-dungog—ug daghan nagatuo gihapon niana. Apan alang sa uban ang kausaban misugod sa mga tuig sa 1950 ug migrabe human niadto. Ang tanang mga ideya bahin sa kaligdong, moralidad, dungog, ug mga pamatasan gihimo nga daw dili-makataronganon, dili-tawhanon, ug dili-madawat. Ang mga ideya nga nangibabaw mao ang gibayaw nga pagkaindibiduwal. Ilang ginalabanan ang hunahuna sa matag usa ka tawo sa pagkinabuhi sumala sa ilang gitinguhang mga tumong. Karon ang madawat nga pamatasan mao ang pagkamatugoton, panagkadaiya sa mga tawo, ug dili-maghukom sa uban. Niini nga bag-ong pilosopiya, gidili ang pagdili.
Ang malaglagong mga sangpotanan niini nga pilosopiya padayong nagdaghan hangtod nga sa mga tuig sa 1980 kini mibaha, ug kini dugang nga nagdaghan sa mga tuig sa 1990. Ania ang pipila ka taho sa malaglagong mga sangpotanan, sugod sa usa ka pakigpulong bahin sa mga sukdanan sa moral nga gihatag sa Siyudad sa New York sa usa ka bise-tsirman sa korporasyon sa komperensiya bahin sa mga pamatasan sa negosyo:
“Ginabudhian sa mga politiko ang ilang mga kauban. Ang mga ahente manikas sa ilang mga kliyente. Gihapay sa mga ehekutibo sa banko nga S&L ang ilang institusyon ug ang mga tigbayad sa buhis mao na hinooy nagabayad alang niana. Ginaluiban sa mga magwawali ug sa lumalansad nga mga presidente ang ilang mga asawa. Mangopya ang mga bata sa mga eksamin sa tunghaan, ginadaot sa minilyon ang ilang kaugalingon ug ang uban tungod sa kadaot nga gipahinabo sa mga droga ug krimen. . . . Singkuwenta porsiento sa tanang mga kaminyoon ginatapos sa diborsiyo. Bayente-dos porsiento sa tanang kabataan karon pinaangkan, ug usa sa ikatulong bahin sa tanang kabataan nagpuyo uban sa ama-ama o sa ina-ina sa dili pa sila mag-edad ug 18. Sa matin-aw, ang pagkabungkag sa pamilya kaylap. Kon ikaw nagtuo nga ang paghulma sa mga sukdanan sa moral magsugod sa panimalay—sayo sa kinabuhi—nan ang mga hinungdan sa pagkabungkag sa pamatasan dayag.”—Vital Speeches of the Day, Septiyembre 1, 1990.
Kada adlaw ang mga mantalaan, mga magasin, balita, pelikula, ug mga programa sa telebisyon nagpabanaag sa pag-us-os sa naandang mga sukdanan sa moral. Diha sa usa ka pakigpulong sa University of Chicago, ang tsirman sa Chase Manhattan Corporation miingon:
“Bisan pag imong unahon ug pakli ang mga panid bahin sa dula, ang taho sa Washington, o ang seksiyon sa negosyo, ang ebidensiya mao gihapon. Ang mga panid bahin sa dula tugob sa labing ulahing mga iskandalo bahin sa mga magdudula ug bola nga gihiphipan aron dili makapuntos, ang mga tem sa kolehiyo gipanid-an tungod sa mga gidili nga pagreklutag binayrang hawod nga mga magdudula, ug ang propesyonal nga mga magdudula nagagamit ug droga. Ang balita gikan sa Washington maoy bahin sa mga husay sa pagpanumpa ug bakak, gikiha ang pederal nga mga huwes, nga nagapanapi sa ilang posisyon ug impluwensiya, ug ang labing bag-ong magbabalaod giimbestigar sa House Ethics Committee. Inigpakli mo sa seksiyon sa negosyo makakita kag mga pagyagyag bahin sa ilegal nga pagpaganansiya gikan sa pagpalit ug stocks binase sa sekreto nga impormasyon ug sa susama niini.”—Vital Speeches of the Day, Agosto 1, 1990.
Kanunay ug walay puas kining mga balitaa nga sa ingon ang mga tawo nakubalan na. Sila dili na makurat niini nga mga iskandalo. Ang lekturero nga mao pay pagkutlo mikomento bahin niini: “Daghang mga Amerikano dili na masuko sa mga balita sa laing paglapas sa pamatasan. Ang nahukmang sad-an nga mga kriminal dili na mga sinalikway. Sila nahimong mga dungganon. Sila ginadapit sa mga salosalo sa mga sapian. Himalitan ang ilang sinulat nga mga libro.”
Gitapos ni Ivan Boesky sa Wall Street ang usa ka pakigpulong ngadto sa mga estudyante sa tunghaan sa negosyo pinaagi sa pag-isa sa iyang mga kamot nga nagsinyas ug V nga nagkahulogang kadaogan ug miingon, “Kadaogan alang sa kadalo!” Sa ulahi ang iyang kadalo miagak kaniya sa ilegal nga pagpaganansiya gikan sa pagpamalit ug stocks binase sa sekreto nga impormasyon, ug siya gibista, nahukmang sad-an, gipamulta, ug gibilanggo. Gipamulta siya ug $100 milyones, apan nabinlan pa siya ug kapin sa katunga ka bilyong dolyares. Si Michael Milken, laing tigdumala sa Wall Street, gipamulta ug $600 milyones tungod sa iyang mga transaksiyon sa dakog-risgong bonds—nakasapi siya ug halos ingon nianang kantidara sa usa ka tuig! Nabinlan pa siya ug usa ug tunga ka bilyong dolyares.
Ang magasing Industry Week mipatik ug usa ka artikulo diin gibangon sa ulohan ang pangutana, “Kalimti ang Pamatasan—ug Magmalamposon sa Negosyo?” Ang usa ka konsultante nga gikan sa Utah nagtuo nga ang pamatasan sa mga tawo migrabe ug miingon: “Sumala sa akong naobserbahan nga kon mas malamposon ang negosyante, mas mangil-ad ang iyang pamatasan.” Usa ka manedyer gikan sa Michigan miingon: “Kami may polisa labot sa pamatasan, apan ginasalikway sa middle management ang mga lagda pinaagi sa pagpangatarongan, ‘Dili kana supak sa pamatasan, inabtik nga paagi lang kana sa pagpakignegosyo.’” Usa ka superbisor gikan sa Miami nagmulo: “Ang pamatasan maoy kusog nga nagakapilding gubat; ang ganansiya mao ang Num. 1 bisan unsa pay bili.” Ang ubang mga negosyante mas prangka: “Bisan unsa puwede,” miingon ang usa. Lain midugang niini: “Ang among polisa mao nga kon dili ka masakpan, hala buhata kana.”
Dili lamang mga negosyante ang nakaamot sa nagkagun-ob nga mga sukdanan sa moral. Ang tinamdan nga nagadaot sa moral nga mga sukdanan mikaylap ngadto sa tanang bahin sa katilingban. Daghan kaayong mga abogado ang nagalihok nga daw mga suwitik inay mga tiglaban sa balaod. Daghan kaayong mga siyentipiko ang midangop sa panglimbong ug panikas aron makakuhag mga hinabang gikan sa gobyerno. Daghan kaayong mga doktor nainila nga mas interesado sa dakong bayad kay sa mga pasyente—ug daghan kaayo sa ilang mga pasyente ang nangitag mga paagi sa pagpasakag sumbong batok sa sayop nga pagpanambal.
Ang mga kasilinganan nangauyog tungod sa epekto sa mga droga, krimen, ug mga gubat sa mga gang. Ang pagluib sa kaminyoon nakagun-ob ug mga pamilya. Ang gagmayng mga bata nangahimong mga biktima sa seksuwal nga pag-abuso, apil na ang pornograpiya sa mga bata. Ang pagpakigsekso sa mga tin-edyer nakapatunghag mga pagsabak, mga aborsiyon, ug abandonadong mga bata. Gisulong sa mga tigbaligya ug droga ang lagwerta sa mga eskuylahan. Ang mga batang nagtungha nanagdalag mga kutsilyo ug mga posil, ug mubo ang ilang mga grado sa pagbasa. Ang labing maayong solusyon sa pagbansay alang niini mao ang mga ginikanan nga magabasa sa ilang mga anak, apan kasagaran ang mga ginikanan puliki kaayo sa pagpangitag pangabuhi o okupado kaayo sa ilang mga tumong sa pagtagbaw sa kaugalingon.
Ang industriya sa musika nakaamot sa pagkahugno sa moral, ilabina pinaagi sa pila ka katingad-anan, mga banda sa heavy-metal rock. Ang usa ka magtatambag sa korporasyon mikomento: “Ang musikang rock nahimong hingpit nga kasangkapan sa pagsangyaw ug sa pagkaylap sa ideya sa walay-pili ug walay-kuto nga seksuwal nga mga buhat ug sa pagmantala sa paggamit ug supak sa balaod nga mga droga. Ang musikang rock mao usab ang gamhanang puwersa sa pagpukaw ug kasuko alang sa mga ginikanan, sa gulang-gulang nga mga kaliwatan ug sa mga institusyon sa katilingban nga nagabatok sa imoral, nagagamit ug droga nga paagi sa kinabuhi.”
Ang usa sa ilang mga tumong mao ang pagpalagot ug sa pagpakurat ug sa pagkuha sa atensiyon pinaagi sa mga pulong sa musika nga maoy mga buhagay sa bulgar, bastos, malaw-ay, ug mangil-ad nga kahugawan, ug tugob sa mabangis nga pag-abuso sa mga babaye. Ang seksuwal nga buhat nga ipaagi sa baba ug sa lubot gilarawan sa daghang paagi, giawhag ang seksuwal nga pag-abuso, gipanghambog ang mabangis kaayong mga panglugos nga nangasamad ang mga kinatawo sa mga babaye—walay kutokuto ang mga kalaw-ayan nga gihimaya. Dihang gihusay ang usa ka grupo sa korte tungod sa kalaw-ayan, gidayeg sila sa usa ka propesor sa Duke University ingong mga henyo sa literaryo ug gidepensahan ang ilang mga kalaw-ayan ingon nga may artistikanhon nga bili. Ang mga hurado miuyon, mihinapos nga ang mga pulong sa musika dili kalaw-ayan kondili usa ka arte.
Ang samang ebidensiya sa pagkahugno sa moral nga mga sukdanan sa katilingban mao ang kamatuoran nga sa miaging tuig ang usa sa labing mahilas nga mga plaka sa rap ‘nakahalin ug daghan kaayong mga kopya (kapin sa usa ka milyon) sa tulo ka semana dihang giluwat nga kini nahimong Num. 1 sa posisyon. Kana nagkahulogan nga kadto mao ang labing popular nga butang diha sa negosyo sa musika sa pagkakaron.’ Ang mga ngalan nga napili alang niining mga grupo sa rock managsama sa mga pulong sa musika: “Adunay labing menos 13 ka banda nga gingalan gikan sa mga kinatawo sa lalaki, 6 sa kinatawo sa babaye, 4 gikan sa tuhos sa lalaki, 8 gikan sa aborsiyon ug usa gikan sa impeksiyon sa kinatawo sa babaye.”—U.S.News & World Report.
Usa ka propesor sa Boston University mikomento bahin sa eksibit sa Mapplethorpe: “Nakita ko kini sa Institute of Contemporary Art sa Boston. Didto, sama sa ubang dapit, ang mga letrato gihan-ay nga seksiyon-seksiyon. Ang letrato sa ‘aktuwal nga buhat sa sekso’ . . . grabe kaayo nga pornograpiya nga dili mahanduraw sa usa. Ambot kon kini ba nga letrato maoy ‘pagpukaw sa sekso sa homoseksuwal,’ apan kini maoy mga letrato nga naglarawan sa mga buhat nga dili ko mahanduraw nga posible, o kaha makalingaw.” Ang isyu sa kalaw-ayan sa eksibit gihusay sa korte, ug gihukman sa mga hurado ang kalaw-ayan niini nga usa ka arte. Dili gayod kini arte, ug sa tinuod dili-maayog moral, ug usa ka pamatuod sa dugang nga pagkadaot sa matuod nga mga sukdanan sa moral sa parte sa mga tigbuhat ug mga arte ug sa mga tumatan-aw.
Kita nagkinahanglan ug mga utlanan. Kita nagkinahanglag malig-ong mga giya. Kita nagkinahanglag mga tumong nga angay paningkamotan. Kita kinahanglang mobalik sa orihinal nga tuboran sa matuod nga mga sukdanan sa moral.
[Blurb sa panid 4]
Ang mga tawo dili na makurat sa mga iskandalo
[Blurb sa panid 5]
Gitawag sa mga hurado ang grabe nga kalaw-ayan ingon nga usa ka arte