Unsay Nahitabo sa Pamatasan?
MGA opisyales sa gobyerno. Mga kandidato sa politika. Mga lider sa relihiyon. Kita nagdahom nga ang mga tawong ingon ka dungganon maoy sumbanan sa maayong pamatasan. Apan, sa bag-ohayng panahon ang mga tawo gikan niining maong mga puwesto maoy pangunang mga sumasalmot sa sunodsunod makapakurat nga mga eskandalo. Ang ilang daotang pamatasan naglakip sa tanang matang sa bisyo—gikan sa panapaw ug dayag nga pagpamakak ngadto sa malimbongong mga pakiglabot sa pinansiyal ug pagsakiyo sa salapi.
Miingon ang librong The Death of Ethics in America: “Samtang ang nasod nalinga sa makamatayng sakit . . . ang Acquired Immune Deficiency Syndrome, ang laing matang sa AIDS [Acquired Integrity Deficiency Syndrome] daw mikaylap. Apan kini wala makaawhag ug susamang dinalian nga hangyo sa usa ka tambal.” (Italiko amoa.) Ang magasing Time miangkon nga ang Tinipong Bansa “nagalunang sa yanang sa daotang pamatasan.”
Ang yanang sa daotang pamatasan wala lang mahitabo sa Tinipong Bansa. Sa bag-ohayng panahon ang Alemanya, Gresya, Hapon, India, Indonesia, Israel, Pransiya, ug Tsina nangatay-og usab sa mga eskandalo nga naglangkit sa iladong mga tawo. Ug dili ikatingala nga ang dili-maayong pamatasan sa mga lider sa sosyedad nagbanaag lamang nianang gibuhat sa kadaghanan. Ang primer ministro sa Thailand nagtawag sa korapsiyon sa iyang nasod nga “kanseroso.” Siya midugang nga ang tibuok nga sosyedad nagaantos sa usa ka sakit nga nagsukad sa kadalo ug tinuis nga mga prinsipyo sa katawhan.
Makataronganong mangutana ang katawhan: ‘Unsay nakaingon niining kausaban sa pamatasan sa kalibotan? Labi pang hinungdanon, asa kining tanan motultol?’
Dihang ang ‘Pagpangawat Dili Pangawat’
Sa Columbus, Ohio, T.B.A., ang likod nga pultahan sa tinamingang sakyanan nabuksan ug nahulog ang duha ka bag nga salapi. Samtang ang gibanabanang duha ka milyong dolyares gipadpad sa hangin ug nagkatag sa haywey, dinosenang motorista ang midali paggula sa ilang mga sakyanan aron pun-on ang ilang bulsa ug puyo sa mga papel de bangko. Ang pipila ka motorista nag-awhag pa gani sa uban pinaagi sa CB nga radyo nga moduyog sa pagpangawkaw.
Wala gayod tagda ang opisyal nga mga hangyo ug ang 10-porsientong ganti nga gitanyag alang sa pag-uli sa salapi. Ang kadaghanan mipili sa pagkahimong “mga tighipos sa nakaplagan.” Diyutay lang nga bahin sa salapi ang giuli. Usa ka tawo nagpakamatarong sa pagpangawat sa pag-ingong ang salapi maoy “gasa gikan sa Diyos.” Hinuon, ang mga hitabong sama niini dili talagsaon. Ang mga lumalabay nagpakitag susamang kadalo sa dihang ang salapi nahulog gikan sa tinamingang mga sakyanan sa San Francisco, California, ug sa Toronto, Canada.
Nga ang kasagarang matinud-anon ug matarong nga mga tawo dali ra kaayong mopaubos sa ilang naandang sukdanan aron mangawat maoy makapatugaw. Sa labing menos, nagpakita kini kon unsa ka hiwi ang popular nga hunahuna sa moralidad. Si Thomas Pogge, usa ka luyoluyong propesor sa pilosopiya sa Columbia University sa New York, mipahayag nga bisan pag ang kasagarang katawhan nagtuo nga imoral ang pagpangawat gikan sa usa ka tawo, sila sa usa ka paagi naglantaw sa pagpangawat gikan sa institusyon nga dili ra kaayo salawayon.
Moral nga Sukdanan sa Sekso Nagakausab
Ang hiwing panglantaw sa moral makita usab diha sa seksuwal nga kalihokan. Usa ka bag-ohayng surbi nagpakita nga ang katawhan katingad-an nga nagtugot sa pagpatuyang sa pagpanapaw sa mga kandidato sa politika. Usa ka magsusulat nagsugyot nga ang maong mga botante tingali magpanuko sa pagsaway sa panapaw tungod kay ‘sila mismo nalangkit sa panapaw.’
Sa pagkatinuod, ang bag-ohayng estadistika nagpadayag nga 31 porsiento sa tanang minyo sa Tinipong Bansa adunay seksuwal nga relasyon gawas sa kaminyoon kaniadto o sa pagkakaron. Kadaghanan sa mga Amerikano, 62 porsiento, “naghunahunang dili daotan” ang pagbuhat niana. Ang mga panglantaw sa sekso una pa ang kaminyoon susamang matugoton. Usa ka surbi niadtong 1969 nagpakita nga 68 porsiento sa katawhan sa T.B. kaniadto supak sa sekso una pa sa kaminyoon. Karon, 36 porsiento na lamang ang mosupak. Sa katuigang 1960, mga katunga sa kababayen-an nga gisurbi maoy mga ulay sa adlaw sa ilang kasal. Karon, 20 porsiento na lamang ang ulay.
Unsay Nahisubay sa Maayong Pamatasan?
Ang kausaban sa pamatasan dayag usab diha sa negosyo. Kawhaan ka tuig kanhi, 39 porsiento lamang sa mga estudyante sa unang tuig sa kolehiyo nga gisurbi ang naghunahunang “ang pinansiyal nga kalamposan hinungdanon o kinahanglanon.” Pagka 1989 ang gidaghanon sa pagkatinuod midoble. Tin-aw, ang pagpanapi nangibabaw sa panghunahuna sa daghang batan-on—nga may makapalisang nga moral nga mga sangpotanan.
Sa dihang 1,093 ka estudyante sa kuwarto anyo sa hayskul gisurbi, ang 59 porsiento nag-ingon nga sila andam nga mohikay ug ilegal nga kasabotan sa negosyo nga mobilig napulo ka milyong dolyares—bisan sa riyesgo sa unom ka bulang mailalom sa pagpaniid sa korte! Dugang pa, ang 67 porsiento nag-ingon nga sila magdugang sa kuwenta sa galastohan sa kompaniya; 66 porsiento ang nag-ingong sila mamakak aron makab-ot ang usa ka tumong sa negosyo. Apan, ang mga batan-on nagasunod lamang sa kausaban sa pamatasan nga gipakita sa mga edaran na. Sa dihang 671 ka manedyer sa negosyo gipangutana sa ilang panglantaw sa maayong pamatasan diha sa negosyo, halos ikaupat nga bahin nagpatuo nga ang maayong pamatasan makababag sa ilang pagpangagpas sa malamposong karera. Labaw sa katunga miangkon nga nagtuis sa mga lagda aron moasenso.
Sa paningkamot nga matul-id kining makapatugaw nga kausaban, ang pipila ka kolehiyo nagtanyag ug mga kurso bahin sa maayong pamatasan. Apan daghan ang nagduhaduha sa pagkaepektibo sa maong mga paningkamot. “Dili nako masabtan kon sa unsang paagi makatabang ang mga klase sa maayong pamatasan,” nag-ingon ang usa ka iladong Canadianong negosyante. “Ang mga estudyanteng may maayong pamatasan dili makakat-on ug daghang butang nga bag-o alang kanila, ug ang mga estudyanteng dili matarong sa sinugdan lagmit mogamit sa kaalam nga ilang mabatonan sa pagpangitag laing paagi sa pagsagubang sa imoral nga mga binuhatan nga ila ra gihapong buhaton.”
Sa susamang paagi, daghang kompaniya ang naghimog opisyal nga mga balaod sa pamatasan. Hinuon, ang mga eksperto miangkon nga ang maong mga balaod maoy pantalya lamang ug talagsa rang gitagad—gawas lamang kon human na mahitabo ang makadaot nga eskandalo. Makapatingala, ang usa ka bag-ohayng surbi nagpadayag nga ang mga kompaniyang may sinulat nga mga balaod sa maayong pamatasan gisumbong tungod sa dili-maayong pamatasan nga mas subsob pa kay sa mga kompaniyang wala niana!
Oo, sa tanang natad sa kalihokan ang moral tin-awng walay tunong, ug daw walay usa nga nasayod kon asa kini nagapadulong. Nag-ingon ang usa ka ehekutibo sa negosyo: “Ang mga timailhan nga nagpaila kanato sa matarong gikan sa daotan nahanaw na. Sila inanayng giguba.” Nganong ang maong moral nga mga timailhan nagakahanaw? Unsay mipuli kanila? Kining mga isyuha pagasusihon sa mosunod nga mga artikulo.