Pagpaniid sa Kalibotan
“Orasan sa Kalaglagan” Gipaatras
Sa Disyembre 1991 nga isyu, ang tudlo sa minuto sa “Orasan sa Kalaglagan” diha sa hapin sa The Bulletin of the Atomic Scientists gipaatras pa gayod—ngadto sa 17 minutos sa dili pa ang tungang gabii. “Ang usa ka larawan sa bugnawng gubat” nga unang mitungha sa 1947, miingon ang U.S.News & World Report, “ang orasan nagpabanaag sa nukleyar nga tensiyon pinaagi sa pagtimaan sa oras sa dili pa magtungang gabii sa Armageddon.” Dihang gimugna, ang orasan may 15-minutos lamang nga sukod, ingon sa gihunahuna sa mga tigmugna niini nga kini igo na sa gikinahanglang panahon sa ilang kinabuhi. Samtang ang relasyon sa Silangan-Kasadpan naugmad sa paglabay sa katuigan, ang orasan gipaatras ug gipaabante sa 13 ka higayon, sa sukod nga 12 minutos sa dili pa magtungang gabii ngadto sa 2 minutos sa dili pa magtungang gabii. Karon, tungod sa Strategic Arms Limitation Treaty ug sa pagkuha sa kaliboan ka taktikal nga mga hinagiban, gibati sa mga tagsulat sa Bulletin nga ang usa ka bag-ong panahon miabot, uban ang mga paglaom nga makab-ot ang “usa ka malinawon bag-ong kahikayan.” “Apan ang kalibotan maoy usa gihapon ka peligrosong dapit,” matud pa sa Bulletin. “Aduna pay duolan sa 50,000 ka bombang nukleyar ug mga warhead.”
Mga Nangamatay sa Mina sa Cambodia
“Ang Cambodia adunay kinatas-ang gidaghanon sa nangaangol nga mga tawo sa kalibotan,” miingon ang The Economist. Ngano man? Tungod kay ang mga mina sa yuta “gibutang bisan diin sa kagamhanan ug sa mga kaaway sa sibil nga gubat.” Tungod kay walay mga rekord nga gihuptan sa mga nahimutangan niini, ang maong mga mina nagapahinabog daghang mga kadaot kay sa bisan unsang ubang hinagiban. Ang duha ka grupo nga nagalaban sa tawhanong mga katungod, ang Asia Watch ug ang Physicians for Human Rights, mibati nga ang mga nasod nga nagsuplay sa mga mina o mihatag ug instruksiyon kon unsaon kini sa pagpahimutang—Britania, Tsina, Singapore, ang kanhi Unyon Sobyet, Thailand, ang Tinipong Bansa, ug Vietnam—dunay moral nga kaakohan sa pagtino sa pagkuha niini. Sila nanawag sa pagdili pinaagi sa mga gamit sa UN nga “dili makaila sa tunob sa usa ka sundalo ug nianang sa usa ka bata nga namunit ug kahoy,” miingon ang magasin.
Kaminyoon ug ang Gitas-on sa Kinabuhi
Sumala sa usa ka report sa French National Institute of Demographic Studies, ang minyong mga tawo sa linangkob mas taas ug kinabuhi kay sa mga dili-minyo. Alang sa lalaki ug babaye, ang report nagbutyag ug tinong relasyon sa kahimtang sa kaminyoon sa usa ka tawo ug sa iyang gitas-on sa kinabuhi. Ang kaihapan nagpakita nga ang minyong mga tawo adunay kinatas-ang aberids sa gitas-on sa kinabuhi, samtang ang diborsiyadong mga tawo, nga dili-minyo, mga biyuda, ug mga biyudo adunay mas mubong gitas-on sa kinabuhi. Nakamatikod nga ang kalainan sa gitas-on sa kinabuhi dili kaayo mamatikdan sa mga babayeng minyo ug dili-minyo, ang mga tigdukiduki miingon nga ang mga babaye maorag mas maayong mopahiuyon sa ilang dili-minyong kahimtang.
Pagpanalipod sa Antartika
“Ang Antartika sa kataposan nakabaton ug panalipod alang sa palibot niini,” miingon ang magasing New Scientist. Ang mga nasod nga kauban sa Antarctic Treaty “mipirma ug usa ka kasabotan nga nagdili sa pagmina diha sa kontinente sulod sa labing menos 50 ka tuig.” Ang mga probisyon sa kasabotan usab naglakip sa mga lagda sa polusyon ug sa paglabay sa biya, nga nagkinahanglan nga ang bisan unsang bag-ong kalihokan ipaagom sa usa ka pagtuki sa epekto diha sa palibot. Sa pagkakaron, ang turismo giisip nga mao ang labing dakong hulga sa katimbang sa mga sistema sa ekolohiya sa Antartika. Ang matag nasod motagana ug usa ka bag-ong napormang komite sa palibot uban ang detalyadong impormasyon sa mga paagi niini alang sa pagpalakaw sa palibot, ingon man sa pagbantay sa palibot alang sa polusyon. Ang kasabotan dili ikapatuman hangtod ratipikahan sa pormal nga paagi sa membro nga mga nasod, nga mokabat ug mga duha ka tuig.
Kabilin ni Columbus
Si Columbus ug ubang mga eksplorador nakahimo ug labaw pa kay sa pagdiskobre lamang sa mga nasod sa Amerika—bug-os nilang gibag-o kini. Karon, misulat ang historyador nga si Alfred Crosby, ang usa ka “eksperto sa mga tanom makakita dayon ug tibuok nga kasagbotan [sa Amerika] nga siya maglisod sa pagkaplag ug mga matang niini nga mitubo sa Amerika una pa sa kapanahonan ni Columbus.” Nalista diha sa Wilson Quarterly, lakip sa mga tanom nga gidala gikan sa Daang Kalibotan mao ang mga saging, ripolyo, daisy, Kentucky bluegrass, lemon, letsugas, mangga, kahil, peaches, rabanos, humay, tubo, tumbleweed, ug trigo. Ang gidalang mga hayop naglakip sa baka, manok, iring, asno, putyukan, kabayo, baboy, ilaga, karnero, goriyon, ug mga sayaw. Ang labing malaglagon, hinunoa, mao ang nadalang mga sakit. Kini naglakip sa bubonic plague, hangga, trangkaso, jaundice, malaria, tipdas, meningitis, bayuok, buti, impeksiyon sa tonsil, ug hutoy. Samtang daghan usab sa mga hayop ug mga tanom ang gidala gikan sa mga nasod sa Amerika ngadto sa Daang Kalibotan, usa ka sakit lamang, ang sipilis, ang gituohan nga nadala ug balik.
Mga Bakukang sa Kinalibang
Matag adlaw, ang kasagarang baka malibang gikan sa 10 ngadto sa 15 ka dagkong pundok sa hugaw; ang elepante, duolag 2 ka kilo matag oras o kapin pa. Idugang niini ang kinalibang sa tanang ubang hayop, lakip ang sa tawo, ug ang usa tingalig mahibulong kon nganong ang atong kalibotan sa pagkakaron wala mataboni sa kinalibang. Dinhi moentra ang bakukang sa kinalibang. Matag adlaw kaonon nila ang bilyon-bilyong mga tonelada sa kinalibang. Inigkalibang, libolibong bakukang nga ingon ka daghan sa 120 ka matang mohugop niana ug mawagtang kini dayon. Ang mga tigdukiduki nakaihap ug 16,000 ka bakukang diha sa usa ka pundok lamang sa kinalibang sa elepante, nga nahurot sa dihang mibalik ang mga siyentipiko sa milabay ang duha ka oras. Ang pipila ka matang motapot gani diha sa balahibo sa sampot sa pipila ka hayop ug moambak sa kinalibang inigkahulog. Ang dili makaon, pormahon nilag mga bolabola ug ilubong ingong pagkaon sa ilang mga anak. Sa pagbuhat niini, nakahatag sila ug dakong kaayohan sa mga tawo—ang pagdugang ug makapatabunok nga nitrohena sa yuta. Ilang bugkalon usab ang yuta ug nagapahangin niini, ug kaonon sa mga anak sa bakukang ang mga ulod sa langaw ug ubang mga ulod nga mopuyo sa kinalibang nga mopakaylap sa sakit. Bililhon gayod kaayo sila nga gisimba gani sa karaang mga Ehiptohanon ang mga bakukang.
Dobleng Pagparking
Ang mga tighimog kotse sa Hapon, kinsa padayong nagagamag mga kotse ug nangdani sa mga pamilya sa pagpalit ug ikaduhang kotse, nagkaproblema—kon asa kini iparking. Ang bag-ong mga lagda sa pagparking nagkinahanglan nga ibutang ang usa ka estiker sa pagpamatuod nga ang tag-iya adunay luna nga kaparkingan sa iyang kotse, sa balay man o sa duol sa opisina, usa ka kinahanglanon aron marehistro ang kotse. Apan mahal ang mga luna nga parkingan, nga mokantidad ug ¥230,000 ($1,800, U.S.) sa usa ka bulan diha sa pipila ka residensiyal nga mga dapit sa Tokyo. Busa ang mga tighimog kotse misulod sa negosyo sa pagpamaligyag mga kotse nga may duha o tulo ka lut-od ang makaparking diha sa usa ka parkinganan. Ang unang kotse ipahiluna diha sa usa ka plataporma, nga igaisa pinaagi ug koryente, ug ang ikaduha (o ikatulo) nga kotse iparking sa ilalom. Ang lain mao ang kotse nga iparada sa balay nga mopaubos sa unang kotse diha sa bangag ubos sa yuta. Ang impormasyon sa pagbaton ug mga luna nga parkingan ihatag usab sa mga pumapalit ug mga sakyanan.
Ngipon ang Nagaayo-sa-Kaugalingon
Ang ngipon nakahimog ilang ginagmay kinaugalingon nga pag-ayo-ayo kon atong hatagan silag igong panahon sa pagbuhat niana. Mao kana ang gipatin-aw ni Propesor Tadashi Yamada diha sa Shikai Tenbo (Dental Circles View), usa ka medikal nga basahong Hapones. Inigsulod sa asukal sa baba, bisag unsa pay gidaghanon, ang kiki sa ngipon mahimong asidiko sulod sa mga 8 ngadto sa 20 minutos. Ang asidikong kiki motunaw sa calcium sa ngipon nga mopahinabo sa gitawag ni Yamada nga “lungaglungag.” Sumala kang Yamada, hinunoa, ang calcium nga gikan sa laway sa inanay mohulip sa nawalang calcium, mao nga sa pila lang ka oras, ang ngipon mobalik sa iyang normal nga kahimtang. Sanglit may asukal man ang kadaghanang pagkaon, girekomendar ni Yamada ang regular nga pagsipelyo sa ngipon, ilabina sa dili pa matulog, ug likayan ang mga timotimo aron hatagan ug igong panahon ang ngipon sa paghimog ilang buluhaton sa pag-ayo.
Trahedya sa Black Sea
“Sa daghang kasiglohan, ang Black Sea nagapatungha ug mga panit sa lumod ug caviar ug isda nga daghan kaayo nga walay usa ang nagtuo nga ang maong kadagaya matapos,” miingon ang The New York Times. Kana karon nausab na. Dili lamang ang matag industriya ug lungsod diha sa baybayon niini nagagamit sa Black Sea ingong ilang imburnal kondili gikan sa usa ka rehiyon nga adunay 160 ka milyong mga tawo, kapin sa 60 ka suba nagpaagos sa hugaw ngadto sa dagat. Ang upat nga kinadak-an—ang Danube, Don, Dnieper, ug Dniester—nagaagos sa usa ka dapit nga nailhan ingong usa sa labing hugaw sa kalibotan, nagadala ug toneladang makahilong materyales. Ang sobrang pagpangisda nakapildi usab niini, duyog sa pagdaghan sa bukya nga nagakaon sa mga itlog ug binhi sa ubang mga isda. Ingong resulta, 5 lamang sa 26 ka matang sa mapalit nga isda nga abunda niadtong 1970 ang nakaplagan diha sa komersiyal nga gidaghanon karong adlawa, ug ang mga poka nangawagtang na usab. “Bisan kon atong hunongon ang tanang polusyon nga samag madyik,” miingon ang biologong si Yuvenaly Zaitsev, “imposible na nga mahibalik pa sa katuigang 1950. Ang kinaiyahan dunay iyang kaugalingong mga balaod.”
Gibakonahang Kabataan
Sa tibuok-kalibotan, 4 sa matag 5 ka bata karon gibakonahan na batok sa unom ka makamatay nga sakit: diphtheria, tipdas, polio, tetanus, tesis, ug hutoy, miingon ang World Health Organization. Napulo ka tuig sa miagi, ang proporsiyon maoy 1 sa 5. Karon, sa kantidad nga usa ka dolyar lamang sa matag bakuna, mga tulo ka milyong kinabuhi sa mga bata ang naluwas matag tuig. Apan, sumala sa World Health Organization, ang mapugngang mga sakit nagapatay gihapon sa mga kinabuhi sa mga duha ka milyong kabataan sa matag tuig.