Ang Arabianhong Kamelyo—Daghag-Gamit nga Sakyanan sa Aprika

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Chad

ANG pagkakitag kamelyo sa unang higayon samtang kana hinay nga nagadagan uban sa iyang bakikaw nga mga bitiis, nga iyang ilong gipaibabaw ug iyang bugdo naglabyog gikan sa kilid ngadto sa kilid, ang usa sa pagkatinuod mahingangha. Ang pila ngani may pagsabot nga ang kamelyo hinimo gikan sa ritasong mga piyesa sa kalalangan!

Nganong may katingad-an nga bugdo, taas nga liog, layog nga mga bitiis, ug dako lingin nga tiil, dili na hisgotan kadtong tag-as, kuloton nga mga pilok? Bisan pag kini morag maoton, ang Arabianhong kamelyo gimahal kaayo latas sa kasiglohan.

Mapuslanon nga Linalang Niadto . . .

Mismo sa panahon ni Abraham, ang dromedaryo, o Arabianhong kamelyo (usag bugdo), morag gigamit sa makaylapon. Si Abraham mismo nakapanag-iyag ubay-ubay kanila sa panahon sa iyang pagpuyo sa Ehipto. (Genesis 12:16) Sa pagkatinuod, siya ngani lagmit nga naghimo sa iyang bantog nga panaw gikan sa Ur sa mga Caldeanhon ngadto sa yuta sa Canaan nga nagsakay sa kamelyo.

Si Job tag-iyag kamelyo. Ang iyang panon maoy mga 3,000 sa gidaghanon ug nakaamot sa iyang pagkahimong usa sa kinadatoang mga lalaki sa iyang bahin sa kalibotan. (Job 1:3) Busa ang mga kamelyo giapresyar na sa tawo sa Ehipto ug bisag haing dapit sa labing menos sulod sa 4,000 ka tuig.

Sila gipailaila sa ubang bahin sa Amihanang Aprika pag-abot sa ikaduhang siglo K.P. Nakapaarang kini sa ilang mga tag-iya sa pag-ugmad sa pagkinabuhing latagaw diha sa Desyertong Sahara, nga unta dili mahimo kon walay kamelyo.

Ngadtongadto, kining mga latagaw nakahimog mga rota latas sa desyerto ug mingsugod sa pagnegosyog ulipon. Sila nanguhag mga ulipon sa Aprika ubos-sa-Sahara ug gipatrabaho sila sa hilit nga mga tubigong dapit sa desyerto diin dili gayod sila makakalagiw nga magbaktas.

Taas nga lumbay sa mga kamelyo nagdala ug asin tabok sa desyerto ngadto sa mga dapit diin kining galamiton tagsa ra ug busa himalitan kaayo. Bisan tuod ang iyang papel diha sa pagnegosyog ulipon nahunong, ug ang iyang papel sa pagbaligyag asin mius-os ug dako, ang Arabianhong kamelyo sa gihapon wala pa mangaraan.

. . . ug Karon

Ang lumbay sa mga kamelyo sagad gihapon diha sa rehiyon sa Sahel-Sahara sa Aprika​—usa ka paagi sa transportasyon nga wala mausab sukad sa panahon ni Abraham. Ang latagaw nga mga tribo nagasalig ug dako sa ilang mga kamelyo, sa tanang bahin hinungdanon gihapon sa ilang urog-sa-kinabuhi sama sa milabayng mga milenyo.

Kay mga latagaw, ang ilang pangunang kinahanglanon maoy transportasyon​—sa ilang kaugalingon, sa tubig, sa pagkaon, ug sa bisan unsang mga galamiton sa panimalay nga kinahanglan. Ila usab gatasan ang kamelyo ug maampingong tigomon ang iyang buhok aron himoong panapton, mga habol, ug mga tolda. Ang panit gamiton alang sa panit nga materyales, ug iyang unod alang sa karne.

Ang mga panon moaberids ug mga 40 kilometros kada adlaw. Apan sa emerhensiya ang pila ka kamelyo makaabot ug 160 kilometros sa usa ka adlaw. Kini importanteng pagatagdon sa dihang ang mga tinubdan sa tubig mahimong modistansiyag daghang kilometros.

Ang ilang gamit dili lang limitado ngadto sa kinahilitang mga dapit sa desyerto. Ang kamelyo sa gihapon sagad nga makita, ug ang iyang pag-agunto, pagdaghong, ug pagtilagak sa gihapon sagad nga mabatian sa daghang mga merkado dinhi sa Sahel. Ang mga kamelyo gigamit sa pagdala ug mga tawo ug epektos gikan sa kabanikanhan ngadto sa mga merkado, sagad motumod ug mga kargamento nga 200 kilos o labaw pa.

Ang pagbuhi ug mga kamelyo alang sa karne gidasig ingong praktikal nga kapuli sa karneng-baka kay ang pagbuhig baka nahimong mas lisod tungod sa nagalapad nga desyerto. Mga 1,300 ka kamelyo ang gikunsumo sa N’Djamena, ang kabiserang siyudad sa Chad, niadtong 1990, idugang pa ang wala hibaw-i nga gidaghanon sa mga dapit gawas sa siyudad. Dili lang usa ka walay kasinatiang taga-Kasadpan ang nakuratan sa pagkasayod nga ang barato nga “karneng-baka” nga iyang napalgan sa merkado sa pagkatinuod karne sa kamelyo.

Ning maong siyudad, dili katingad-an ang makasugat ug usa o kapin niining mga mananapa nga naglatas sa mga kalye, nga nagdala ug dagkong mga sako sa mga lugas dugang pa sa drayber. Ang drayber mahimong nagadeliber sa balay o tingali sa yano nangitag gilaomang mga kustomer.

Ang pila ka mga balangay diha sa mas uga nga mga dapit sa nasod nagagamit ug mga kamelyo sa pagkalos ug tubig gikan sa lalom kaayo nga mga atabay. Usa ka dakong timba o panit-sudlag-tubig ihigot sa tumoy sa taas nga pisi ug itunton ngadto sa atabay. Ang laing tumoy sa pisi isablay ibabaw sa moton nga nahimutang ug mga usa ka metros ibabaw sa baba sa atabay ug unya ihigot sa kamelyo. Usa ka bata sakay sa bukobuko sa kamelyo momando sa pagbira, ug ang timba uban sa iyang bililhong likido mosaka ug pagawas sa atabay.

Salin ba nga mga Piyesa?

Ang mubo nga pagtuon sa kamelyo nagpakita nga ang iyang nagkalainlaing bahin sa dayag gidesinyo sa paagi nga makaarang siya sa pagpahiangay sa init, uga nga klima. Kining maong mga bahin dili lang sulagma sa kinaiyahan. Sila naghatag sa kamelyo ug linaing bentaha dinhing lisod nga bahin sa kalibotan.

Nganong taas kaayo ang liog? Kini naghatag bentaha sa kamelyo kokaamgid sa giraffe, nga makapaarang kaniya sa pagkaon gikan sa mga kahoy. Susama sa giraffe, kini sa subsob mangaon sa tunokon, matang-akasya nga mga kahoy nga sagad sa Sahel. Kadaghanan sa tuig, dili moulan, busa masubsob nga gamay ra ang mga tanom sa ubos; ang mga kahoy mabuhi tungod sa ilang taas nga mga gamot ug nahimong klaro nga pagkaon alang sa mga kamelyo.

Nganong layog ang mga bitiis ug ang mga tiil katingad-an? Maingon nga nakaamot sa may bentahang kahabogon sa kamelyo alang sa pagpangaon, ang iyang layog nga mga bitiis naghatag kaniya ug dugang kaayohan sa katulin. Gikan sa halayo ang Arabianhong kamelyo morag nagduladula lang sa haruhay nga pagpaso, apan ang mga namaktas nga nagsulay sa paggukod sa usa sa dili madugay makaamgo nga ang matag tikang sa kamelyo mokubreg dakong lakang.

Ang dako, linginong tiil humok ug diyutay ug morag molapad samtang ang kamelyo motunob, nga mohatag kaniyag bentaha nga makahimo sa paglakaw ug sayon sa balas. Ang gamay, gahing tiil sa usa ka baka o kabayo lagmit maunlod sa balas, apan ang kamelyo dili maunlod. Ang lapalapa sa iyang tiil sinapinan ug mabagang kubal gikan sa pagkahimugso, ug kini mosanta sa pagkapaso gikan sa init nga balas sa desyerto.

Ang mga kamelyo malisdan hinuon, sa paglakaw sa lapok; mao nga, sila dili makit-an gikan sa habagatang Sahel sa panahon sa ting-ulan. Ang ilang mga agalon modala kanila ngadto sa desyerto aron dili sila madakin-as ug lagmit mabalian ug bitiis o sa laing paagi madaot sa ilang kaugalingon.

Ug ang gibantog nga bugdo? Ang pila motug-an nimo nga alang kana sa pagtago ug tubig, apan sa pagkamatuod halos kana tambok ug sa lintunganay tagoanan ug pagkaon. Ang kulang ug kaon nga kamelyo sa subsob may bugdo nga mikuyos, nga usahay moyatyat o mohagsa, apan human sa pila ra ka semana sa maayong pagpakaon, ang bugdo sa kataposan mapasig-uli.

Lain pa, ang Bactrian, o duhag-bugdo, nga kamelyo, nga mas nahiangay sa mas tugnawng desyerto sa sentral Asia, dali rang paliwatan uban sa usag-bugdo nga kamelyo. Kini nagpaila nga ang duha ka tipo maoy yanong kadaiyahan sa samang “matang.”​—Genesis 1:24; tan-awa usab ang Pagmata! sa Disyembre 8, 1988, panid 25.

Ug kadtong tag-as kulotong mga pilok? Dugay na sa wala pa ang modernong urog makaimbento ug taas, mini nga mga pilok, ang mga kamelyo nanag-iyag tinuod nga butang, ug dili lang alang sa kaanyag. Sila nanalipod sa mga mata gikan sa naghaguros nga balas, mao nga makapaarang sa kamelyo sa pagpadayon sa paglakaw diin ang ubang mga hayop dili makakita ug kinahanglang mohunong. Ang taas, pormag-sinisi nga mga ilong nag-abag sa mga mata pinaagi sa pagsala pagawas sa balas sa dihang ang kamelyo mohanggab ug hangin ug sa pagkuto sa usik sa tubig pinaagig paghawid sa kaumog sa dihang mobuga.

Kini, maingon sab sa ubang mga taras, naghatag sa kamelyo sa iyang iladong katakos sa paglakaw ug daghang mga adlaw nga dili moinom. Dili siya malisdang magpabiling buhi sa pagkahubas sa tubig kutob sa ikatulong bahin sa gibug-aton sa iyang lawas. Apan sa dihang siya moinom, magmaandam. Ang mga kamelyo nailhan nang makahurot kutob sa 135 litros sa tubig sa napulo ka minutos sa paghulip sa tubig nga ilang nawala. Busa si Rebeka nagboluntaryo alang sa dakodakong buluhaton sa dihang siya nagtanyag sa pagpainom sa napulo ka kamelyo!​—Genesis 24:10, 19.

Mao nga, bisan tuod morag katingad-anan alang sa dili sinati, ang kamelyo dili aksidente o ulahing hunahuna sa kalalangan. Dili siya katingad-ang panagsambog sa mga ritasong piyesa nga dili magamit sa ubang mga hayop. Mahimong dili siya sama ka patsada sa kabayo o sama ka buloknon sa paboreyal o peacock, apan ang mga molupyo sa amihanang Aprika sa bug-os nakaapresyar sa Arabianhong kamelyo ingong usa ka panalangin gikan sa Diyos, pamatuod sa usa ka intelihenteng Maglalalang.​—Pinadayag 4:11.

[Mga hulagway sa panid 23]

Uban sa iyang taas nga liog, may bugdo nga bukobuko, sinapinan nga tiil, ug taas nga mga pilok, ang kamelyo angayan kaayo sa kinabuhi sa desyerto