Unsa ka Grabe ang AIDS sa Aprika?

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Aprika

LAGMIT nadunggan nimo ang mga panagna. Sila makalilisang. Minilyon sa kontinente sa Aprika hitakboyan sa AIDS. Ang mga sistema sa imyunidad sa lawas magun-ob, nga magbukas sa kinaiyanhong mga depensa sa lawas sa pag-atake sa ngilngig nga mga sakit. Ingon sa nahitabo sa bubonic plague nga mihampak sa Uropa sa ika-14ng siglo, mosunod ang kamatayon ug kalaglagan sa walay-ingong sukod.

Unya dihay temporaryong kahilom. Ang palaumagian sa balita nahupong, ug gipul-an ang publiko sa makapaukyab nga mga panagna bahin sa kalaglagan. Tinuod ba nga maingon ka grabe? Unsa sa tukma ang tinuod nga gidak-on sa epidemya sa AIDS sa Aprika?

“Walay nasayod kon unsa unya ang mga numero sa umaabot,” matud sa tigdukiduki sa AIDS nga si Dr. Andre Spier. Apan dili siya malaomon. “Ang numero mahimong dako ug malaglagon kaayo sa tibuok nga katilingban.” Sa susama, sa usa ka internasyonal nga komperensiya sa AIDS niadtong 1988 sa Stockholm, Sweden, si Dr. Lars Kallings mitagna nga “sa duha ka tuig lamang . . . [aduna] unyay makalilisang nga pag-ihap sa minatay.”

Kapig “duha ka tuig” ang nakalabay sukad nianang panagnaa. Karon daghan sa mga panagna sa makahadlok nakatunong. Ang mga estadistika nagsugod na sa pagkahimong aktuwal nga mga gidaghanon sa mga tawong nangamatay. Ug umaabot ang grabe pa.

Ang mga Patay ug mga Himalatyon

May inagian sa kamatayon ug kalaglagan sa daghang bahin sa nait-Sahara nga Aprika. “Sa pila ka siyudad,” matud sa usa ka bag-ong taho diha sa siyentipikanhong magasin nga Nature, “ang AIDS mao na karon ang pangunang hinungdan sa pagkamatay sa mga hamtong ug usa sa pangunang mga hinungdan sa pagkamatay sa bata.” Sa usa ka Aprikanhong siyudad, ang mga pari naglisod sa pag-atubang sa kawhakawhaan nga mga serbisyo sa lubong gumikan sa AIDS nga kinahanglang ilang himoon.

Niadtong Oktubre 1991 ang mga pangulo sa Commonwealth nga mga gobyerno nga nagtigom sa Harare, Zimbabwe, gitunolan ug makahadlok nga kasulatan bahin sa AIDS sa Aprika. Gipadayag nga tali sa 50 ug 80 porsiento sa tanang katre sa ospital sa pila ka nasod sa Aprika gihigdaan sa pagkakaron sa mga masakiton ug AIDS. Mahitungod sa grabeng naapektahang Uganda, ang espesyalista sa AIDS nga si Dr. Stan Houston mibutyag nga ang AIDS nakapatay nag mas daghang tawo sa Uganda kay sa napatay sa miaging 15 ka tuig nga guerra sibil sa maong nasod.

Samang makapabalaka mao ang mga kaplag sa mga doktor ug mga siyentipiko sa Abidjan, Côte d’Ivoire. Latas sa ubay-ubayng mga bulan, ang tanang minatay sa duha ka kinadak-ang morge sa siyudad gisusi. Ang resulta? Ang magasing Science, nga nagdala sa taho, nagbutyag nga ang AIDS nakaplagan nga mao “ang pangunang hinungdan sa kamatayon” taliwala sa mga lalaking hamtong sa Abidjan. Ang magasin midugang nga ang mga numerong gikutlo “lagmit nagpaubos sa tinuod nga gidaghanon sa namatay tungod sa HIV [Human Immunodeficiency Virus] nga impeksiyon.”

Bisan ang WHO (World Health Organization), nga maoy nagasubay sa tibuok-kalibotan nga pagkaylap sa sakit, mouyon nga kini gamay lang nga bahin sa tinuod nga kahimtang. Sumala sa magasing New Scientist, ang WHO “kombinsido nga daghang nasod sa Silangan ug Sentral Aprika nakataho lamang sa duolag ikapulong bahin sa mga kaso sa AIDS . . . Dili kompleto ug dili husto ang pagtaho tungod kay ang pagbantay maoy kinaraan.”

Naghubong nga Impeksiyon

Usa ka makalilisang nga butang bahin sa AIDS mao ang taas nga yugto sa impeksiyon nga mag-una sa aktuwal lawasnong mga simtoma sa nakalamay nga AIDS. Sulod sa abot ug napulo ka tuig, ang hitakboyang magdadala tingali magtago sa makapatayng HIV sulod sa iyang lawas. Tingali siya himsog ug dagway ug mobati nga maayog lawas. Gawas kon ang biktima nakaagig pagsusi alang sa sakit, dili gayod niya masayran nga nagaatubang siyag makapatayng sakit​—hangtod sa pag-atake sa mga simtoma! Mao kining morag himsog, apan gitakboyan, nga bahin sa populasyon nga wala tuyoa nagpakaylap sa AIDS.

Ang mga pagsusi alang sa mga sukod sa impeksiyon sa HIV mobutyag sa gidak-on sa pagkanat karon sa makapatayng hampak sa Aprika. Ang magasing African Affairs, pananglitan, nagpadayag nga ang “dasok-ug-tawo nga rehiyon ubay sa Lanaw Victoria . . . mitaho ug daghang kaso sa [HIV] . . . , nga maoy gikan sa 10 ngadto 18 porsiento alang sa mga hamtong nga gihukom nga may ubos o aberids nga riyesgo ngadto sa 67 porsiento alang niadtong may daghang seksuwal nga paris.” Sa susama, ang magasing Nature nagkalkulo nga “sa katibuk-ang hamtong nga katawhan, ang impeksiyon nagkaylap nga makanunayon sukad sa 1984, nga miabot ug 20-30% diha sa labing grabeng naapektahang mga siyudad.” Hunahunaa lang​—halos un-tersiya sa hamtong nga katawhan nasentensiyahan ug kamatayon sulod sa napulo ka tuig!

Ang mga gobyerno ug mga pangulo, nga niadto nagpanuko sa pagbutyag sa gidak-on sa pagkaylap sa AIDS, karon nakaamgo na sa pagkalabihan ka makalilisang sa epidemya. Usa ka kanhi Aprikanhong presidente mihatag sa iyang pagtugot sa bugno batok sa AIDS​—human mamatay ang iyang anak lalaki mismo gumikan niana. Laing pangulo sa gobyerno karong bag-o mipasidaan nga may 500,000 ka tawong natakboyan sa HIV diha sa iyang nasod. Kadaghanan kanila wala mahibalo nga sila may sakit nga ikamatay ug nagpakanat sa hampak pinaagi sa ilang mahilayong kagawian.

“Sultihi Sila Kon Unsay Nahitabo Dinhi”

Samtang ang porsiento sa katawhan nga natakboyan sa impeksiyon sa HIV kanunay nga nag-uswag, ang gidaghanon nga sa kadugayan grabeng magkasakit ug mamatay mouswag ug dako. Ingong sangpotanan sila magbilin sa dili-ikabatbat nga kaguol ug pag-antos. Sa utlanan sa Uganda ug Tanzania nga gidaot sa AIDS, kini nahitabo sa 59-anyos nga Khamlua. Sukad sa 1987 siya nakalubong na sa 11 niya ka anak ug apo​—ngatanan biktima sa AIDS. “Dad-a ang akong reklamo ngadto sa kalibotan,” siya mituwaw, nga nalumsan sa kaguol tungod sa katalagman. “Sultihi sila kon unsay nahitabo dinhi.”

Tungod sa mga paagi mismo sa pagkanat sa AIDS, ang nahitabo kang Khamlua sa Aprika mameligro nga mahitabo sa daghan laing bahin sa kalibotan. ‘Apan,’ tingali mangutana ka, ‘nganong ang Aprika nagpas-an sa kinadak-ang tawhanong kagul-anan ug pag-antos?’

[Blurb sa panid 3]

Sa pila ka nagkaugmad nga kanasoran, “sa pagka 1993, ang AIDS mahimong bugtong kinadak-ang hinungdan sa mga kamatayon.”​—The World Today, Inglaterra