Niagara Falls​—Way-Paglubad nga Mutya sa Kayutaan sa Amerika

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Canada

“USA sa labing katingalahan, matahom, ug kahibulongang mga talan-awon nga nagama sukad sa mga puwersa sa kinaiyahan!” mipatugbaw si Lord Dufferin, gobernador-heneral sa Canada, sa usa ka pakigpulong ngadto sa Sosyedad sa mga Magdidibuho sa Ontario sa Toronto. Ang tuig maoy 1878, ug giduso niya ang paggamag usa ka publikong parke sa pagpanalipod ug pagtipig sa “kahibulongang mga kinaiya” sa Niagara Falls.

Ang kahalangdon ning nindot kaayong katingalahan sa kinaiyahan halos dili mabatbat. Kahimut-anan gayod kaayo nga talan-awon! Mga tawong gikan sa tanang bahin sa kalibotan madani sa pagtan-aw ning way-paglubad nga mutya sa kayutaan sa Amerika.

Atong hisayran gikan sa kasaysayan nga mga taga-Uropa ang unang nasayod niining “dalugdog sa mga tubig,” ang Niagara Falls, kapig tulo ka siglo kanhi. Niadtong 1644, si Le Sieur Gendron, usa ka Pranses medikal nga doktor, laktud naghisgot sa maong talan-awon diha sa mga sulat nga iyang gipadala ngadto sa mga higala sa Pransiya. Sa ulahi, mga misyonaryo, mga negosyante, ug mga eksplorador ang naghaling sa interes ug handurawan sa uban tungod sa ilang mga taho bahin sa talagsaon nagdalugdog nga busay tali sa Lanaw Erie ug Lanaw Ontario.

Sa pagkatinuod duha ka busay ang naglangkob sa Niagara Falls, nga nahimutang sa utlanan tali sa Canada ug sa Tinipong Bansa. Ang Horseshoe Falls anaa sa bahin sa Canada, ang American Falls anaa sa bahin sa T.B. Aron makatan-aw niining patsada kaayong mutya sa kayutaan sa Amerika, ang sayong mga biyahedor kinahanglang mosugok sa lapokong mga lugot ug mosubay sa lisod nga dalandalan sa Indian nga sinalsal sa pangpang nga kabatoan, nga natabas sa suba latas sa mga milenyong kapanahonan.

Tinuod nga mga Gikabalak-an

Dayon nangabot ang mga aresgadong negosyante nga nagpasiugda ug daghan kaayong pangdani sa turista. Ang wala-masumpo nga komersiyalismo palibot nianang talagsaong kahibulongan sa kinaiyahan nakapapikal sa daghan. Buot nila nga may pagahimoong mga lakang aron sa pagtipig niining way-paglubad nga mutyang Niagara. Ang dibuhistag talan-awon nga si F. E. Church mibati nga ang komersiyalismo maoy usa ka kabaldahan ug busa wala kaangayi. Usa ka bisita niadtong 1847 mireklamo: “Sa pagkakaron ang silinganan sa dakong katingalahan puno na sa tanang matang sa ngil-ad nga lumot​—ang kanat nga kawalay salabotan.”

Sa tuig 1832, si E. T. Coke natandog sa pagsulat: “Anugon nga ang maong yuta wala ireserba ingong sagrado hangtod sa hangtod; nga ang kakahoyan sa lasang wala tugoting molipang sa ihalas ug lasangnong katahom libot sa usa ka dapit diin ang mga binuhatan sa tawo sa kanunay mopatim-aw nga ubos.” Nakita daan sa mga tawong may pag-ila nga ang komersiyalismo mahimong mogamot ug magdaot sa kahimut-anang talan-awon sa kinaiyahan nga naglibot niining katingalahan sa kalalangan ni Jehova.

Karong adlawa, tungod sa paningkamot ni Lord Dufferin ug sa ubang layog-panglantaw nga mga tawo, ang matahom nga mga parke nagdayandayan sa duruha ka kilid sa Subang Niagara gikan sa busay paubos sa suba ngadto sa Whirlpool Rapids sa ubos. Ang katahom niining katingalahang lalang gipanalipdan gikan sa ngil-ad nga komersiyalismo. Sa ingon, ang mga pangdani sa turista gipahimutang sa layo sa busay diha sa kadalanan sa mga siyudad sa utlanan. Ang mas bag-o pang gikabalak-an sa mga environmentalist mao nga kining mutya sa kayutaan sa Amerika basin mopadulong sa pagkadili-ilado tungod sa way-hunong nga pagkakankan.​—Tan-awa ang kahon bahin sa pagkakankan.

Pag-usisa sa Way-Paglubad nga Mutya

Among nadiskobrehan nga kining talagsaong katingalahan sa kalibotan masusi ug malantaw gikan sa tanang posibleng anggulo nga walay makababag. Pananglitan, usa ka makapaukyab nga paglantaw sa busay gikan sa ibabaw sa usa sa habog nga mga torreng tan-awanan o gikan sa usa ka helikopter nga naglupad ibabaw gayod niana makapahingangha. O ang haruhay nga paglakaw o pagsakay ubay sa Niagara Parkway tingalig mas makapadani. Ang Whirlpool Rapids duol ra paubos sa suba gikan sa busay ug takos bisitahon.

Ang pagdulhog sa bakilid ug agi sa mga tunil magdala kanato “luyo sa mga talan-awon” sa ubos sa busay. Gikan dinha kita mosil-ing lahos sa tubigong belo nga naghimo sa Horseshoe Falls nga madanihon kaayo ug bantogan. Makabungol ang dahunog sa busay. Alang sa aresgado ug abenturoso, ang talan-awon gikan sa pagsakay sa usa sa mga lantsang pangturista nga regular nagatadlas sa nagkasang katubigan duol sa punoan sa busay dili mahikalimtan. Samtang ang nagdahunog nga tubig moambak ngadto sa suba sa ubos, ang gabon mopataas, nga mopatunghag tahom nga pasundayag sa mga balangaw. Duyog sa matag bag-ong hugpong sa mga pinisik sa tubig, maporma ang bag-ong mga balangaw. Gikan niining bantaaw nga dapit, matilawan nato karon ang tubig ug mabatyagan ang gabon samtang mopaubos nganha sa atong mga kapote nga gitagana sa kompaniya sa lantsa.

Usa ka brosyur sa Niagara Parks miingon: “Ang paglantaw sa Niagara Falls sa Magabii maoy sama sa Pagkanagmata diha sa Yuta sa mga Damgo.” Busa, dili nato gustong masayloan ang pagkamahayagan sa busay tungod sa lainlaing mga kombinasyon sa kusog dekolor nga mga suga sa magabii. Sa tuig 1860, sa dihang unang nakita sa Prinsipe sa Wales ang Busay nga nahayagan, si Nicholas A. Woods, usa ka reporter alang sa The Times sa London, nagbatbat sa katahom sa maong pasundayag sumala sa mosunod: “Sa usa ka gutlo ang tibuok hugpong sa tubig, nga siga kaayo ug samag sihag tungod sa kusog nga suga, morag nausab ngadto sa tinunawng salapi. Gikan sa luyo sa Busay, ang suga dan-ag kaayo nga ang mga tubig atubangan niana nahisama sa palid sa kristal, buhagay sa mga diamante, nga ang matag lusok ug kutay niana mikipat ug miidlak ug mipasalanap sa kadan-ag sa tibuok nga talan-awon, nga samag miamag nga suba.”

Usa ka Yutang Katingalahan sa Tingtugnaw

Ang kaumog nga atong masingo ug mabatyagan diha sa hanging ting-init mopataas gikan sa busay ug makaabag sa kalab-as ug mahimsog nga panagway sa mga kabulakan, kaanotan, ug kakahoyan palibot sa busay. Apan sa tingtugnaw, kining gabona mismo, nga ipadpad sa naglabing huyohoy, moyelo ug taklapan sa yelo ang kakahoyan ug mga tanom ubay sa suba. Sila mosidlak ug mokidlap tungod sa ilang sihag nga taklap sa yelo. Sa hayag nga adlaw, sila mosambog sa naputos-yelong palibot sa pagkuwadro sa katahom sa busay tungod sa sulaw, daw-nagsayaw nga pasundayag sa gisumbalik nga kahayag sa adlaw.

Ang tingtugnaw magpatungha usab sa dagkong mga palid sa yelo nganha sa pig-ot nga lugot sa Subang Niagara. Sa mga tuig nga nanglabay, ang lugot mahuot sa mga palid sa yelo gikan sa Lanaw Erie. Mabuak ang yelo diha sa lanaw ug maanod paubos sa Subang Niagara ug ambak sa busay sa kulbahinam nga paagi ug magtapok sa kataposan sa pig-ot nga lugot. Kining panagtapok sa mga palid sa yelo mimugna sa mga bukid sa yelo ug niyebe hangtod maporma ang yelong mga taytayan nga sa hingpit masumpay ang suba. Sa bag-o pang katuigan ang babag nga asirong mga kable ug mga troso giinstalar sa entrada sa Subang Niagara diha sa Lanaw Erie sa pagsanta sa grabeng paghuot sa yelo.

Ang Niagara Peninsula

Nagakomplemento sa busay mao ang tabunok nga Niagara Peninsula, usa ka hiktin nagtaas nga yuta tali sa Lanaw Ontario, Lanaw Erie, ug sa pangpang sa Niagara. Ang kombinasyon sa malamboong palibot ug mga lanaw nagmugnag unipormeng klima nga linain sa peninsula.

Mga sulog sa hangin molibotlibot tali sa pangpang ug sa mga lanaw, nga naghimo sa klima nga kasarangan sa tingtugnaw ug sa ting-init. Ang mga prutasan sa lamiang mga mansanas, cherries, peras, plums, ug peaches ug mga parrasan sa lainlaing mga matang sa ubas naglambo niining gipanalipdan, matahom nga peninsula. Ang mga gam-anan sa bino ug mga pabrika sa duga sa ubas, nga nahimutang diha sa madanihong gagmayng mga lungsod, nagaproseso sa bunga sa parras ug nagadugang sa pagkalinain sa maong rehiyon sa Ontario. Kining tanan mosangpot sa hayahay nga pasiyo sa kabanikanhan, ilabina sa mga panahon sa tingpamulak ug ting-ani sa tinghunlak.

Usa ka Mutya sa Tanang Panahon

Kining bantogang mutya sa kayutaan sa Amerika maoy labing matahom nga gasa gikan sa Diyos. (Itandi ang Salmo 115:16.) Makapahimuot kini sa tanan nga magpatagbaw sa ilang mga mata niana.

Ang mga bisita makaanha sa bisan unsang panahon sa tuig ug mahingangha sa kadaiyahan sa artistikanhong kabuhatan sa maong buhat ni Jehova. Sila makasimhot sa bugnaw nga alimyon sa mga bulak sa tingpamulak sa mga prutasan, makatilaw sa kadaiyang makapalaway nga prutas, ug makakita sa hamiling kinaiya sa atong Maglalalang diha sa tugob, sanag nga mga bulok sa daghang kabulakan sa ting-init, nga natubigan pag-ayo sa kusog nga busay. O sila makakita sa sulaw nga mga bulok sa tinghunlak sa pula nga kahoyng maple taliwala sa mga bulawan ug mga kahilong bulok sa daghan pang kakahoyan nga lumad sa habagatang Ontario.

Ang uban malingaw sa katahom sa Niagara Falls sa tingtugnaw, sa dihang ang bukid sa yelo ug niyebe matigom sa tiilan sa busay, ug ang kakahoyan ug kaanotan giadornohan sa limpiyo, puting niyebe o nataklapan ug yelo, nga nag-idlak samag pinong kristal sa kahayag sa adlaw sa tingtugnaw.

Ang Niagara Peninsula ug ang talagsaong busay mopadayag sa labing nindot ug mapuslanong mga kinaiyahan sa upat ka panahon sa tuig ug magpalalom sa atong pagkamapasalamaton kang Jehova, kinsa misaad mga milenyo kanhi: “Sa tanang adlaw ang yuta magpadayon, ang pagpugas sa binhi ug pag-ani, ug ang katugnaw ug kainit, ug ang ting-init ug tingtugnaw, ug ang adlaw ug gabii, dili gayod moundang.”​—Genesis 8:22.

[Kahon sa panid 16]

Pagkakankan sa Busay Giunsa sa Pagpugong?

Sa paglabay sa panahon, tungod sa pagkakankan ang busay mahanaw. Sa bag-ong katuigan ang pagkakankan nagamaygamayan sa gikusgong 8 sentimetros sa usa ka tuig alang sa Horseshoe Falls, ug 2.5 sentimetros lamang sa usa ka tuig alang sa American Falls. Gihimo kini sa duha ka dagkong paagi: (1) pagpalalom sa pinakasalog sa suba ug pagkontrol sa tunong sa agos sa tubig palayo sa pangunang kanal ug (2) pinaagi sa pagpatipas sa daghang tubig pinaagig hydroelectric generators, sa ingon mamenosan ang gidaghanon sa tubig nga moambak sa busay. Kontrolado kini sa usa ka paambakan ibabaw sa suba nga gilangkoban ug 18 ka sluice gates. Sa pagkakaron panahon lamang sa mga bulan sa kinadaghanang mga turista nga adunay bug-os nga agos sa tubig nga moambak sa busay.

Gibanabanang ang Horseshoe Falls maoy 53 metros sa gihabogon ug 792 metros sa gilapdon. Ang American Falls tabok sa suba maoy 55 metros sa gihabogon ug 305 metros sa gilapdon. Ang katibuk-ang dili-kontroladong gidaghanon sa tubig nga nagaambak sa duha ka busay gibanabana nga 7.6 ka milyong litro matag segundo.

[Kahon/Hulagway sa panid 18]

Mga Sirkiro

Ang duha ka bantogang sirkiro, o tiglatay sa pisi, nga sa makadaghan mitabok sa lugot sa Subang Niagara mao si Blondin ug si Farini.

Ang labing makapahinganghang kalaki ni Blondin naglangkit sa kusinilya nga gidala ngadto sa pising alambre, gibutang, gidagkotan, ug gitortilya ang itlog. Gihiwa niyag gagmay ang tortilyang itlog, nga iyang gitunton sa mga pasahero didto sa andana sa Maid of the Mist nga lantsang pangturista, nga nagpaabot sa ubos kaayo.

Si Farini, nga dili magpalupig, nagdalag makinang panglaba ngadto sa pisi, nagbutang niana, nagkalos ug tubig sa usa ka timba gikan sa suba, ug naglaba sa ubay-ubayng panyo sa babaye. Kay nahuman na ang paglaba, iya kanang gihayhay sa nagsiwil nga mga bara sa makina ug mibalik nga naglupadlupad ang mga panyo sa huyohoy.

Ang mga tigpakalaki naghagit sa Horseshoe Falls pinaagi sa pagsulod sa mga barel, mga bola, ug ubang panudlanan nga mopaanod sa ambak sa busay. Bisan tuod ang pipila nakalabang nga may mga samad lamang, daghan namatay tungod sa pagkawalay-hangin, pagkalumos, o pagkadakdak sa dagkong kabatoan sa tiilan sa busay. Ang maong mga pakalaki wala na itugot.

[Credit Line]

H. Armstrong Roberts

[Mga hulagway sa panid 17]

Ang nagdalugdog nga pasundayag sa Horseshoe Falls, sa dihang nasinati gikan sa usa ka lantsang pangturista (sa atubangan), maoy dili mahikalimtan

Ang American Falls (ubos) ug ang Horseshoe Falls (ibabaw) diha sa bug-os makapahinganghang katahom niini

Ang nagaidlak nga yelo ug niyebe nagalibot sa busay sa tingtugnaw

[Credit Line]

Niagara Parks Commission

Usa ka 1857 nga pinintal ni Frederic Church nakasikop ug balangaw

[Credit Line]

Frederic Edwin Church: NIAGARA/Corcoran Gallery of Art, Museum Purchase, 76.15