Pagtan-aw sa mga Dapit nga Gitawag Nato ug Balay

“Mga palasyo man nabisitaan ug mga kalipay bisan diin napahimuslan, Ubos man kana ug tinamay, walay dapit sama sa atong balay.”​—John Howard Payne.

UNSAY gitawag nimong balay? Maayong-pagkatukod ba nga balay nga gitukod sa propesyonal nga mga magtutukod nga migamit ug modernong mga materyales? O usa ka balay nga gitukod sa iyang mga tag-iya nga migamit ug mga materyales nga makaplagan sa lokal nga palibot? Daklitan ra nato ug tan-aw ang mga dapit nga gitawag sa mga tawo nga balay sa kadaiyang dapit sa kalibotan.

Ang una natong hapitan mao ang nasod sa El Salvador, diin atong mahibalag si Jorge ug iyang mga ginikanan diha sa gamayng balangay sa Texistepegue. Samtang atong liboton ang balay ni Jorge, atong mamatikdan nga ang salog yuta lang. Ang mga haligi gama sa mga punoan sa kahoy nga giugsok sa yuta. Ang mga bungbong nga adobe binulit ug lapok. Ang tisa nga atop milabaw sa mga bungbong aron molandong ug manalipod sa mga bungbong gikan sa ulan. Hinuon, inay sa tisa, daghang mga tawo sa El Salvador migamit ug tag-as nga mga sagbot alang sa atop, nga gihapnig ug 15 sentimetros ang gibag-on.

Ang pila ka kabos nga mga tawo sa banika sa Colombia nagpuyo sa morag susamang mga balay. Tali sa mga haligi sa kanto nga naugsok sa yuta, may bungbong sa linipak nga kawayan nga binulit ug lapok. Ang atop mga lukay sa palma nga gihaklap ibabaw sa mga salagsag.

Sa Tacuarembó, Uruguay, ang pila ka mga balay gama sa mga adobe nga hinimo sa minasa nga kinalibang sa kabayo, yuta, ug tubig. Ang minasa isulod sa mga moldeng kahoy nga ibutang sa patag nga luna aron paughon sa adlaw. Ang nabagtok nga mga bika gamiton alang sa mga bungbong, ug ang pinawod nga atop nahaklap sa mga salagsag. Inay bildo sa mga gawang sa bintana, mga sira nga kahoy ang gigamit, ug ang salog yuta.

Ang pila ka kabos nga mga pamilya sa ilaya sa Uruguay nagpuyo sa mga balay nga gama sa pinut-ong linukat nga yuta. Sama sa adobe nga mga balay, ang maong mga puy-anan bugnaw sa ting-init ug init sa tingtugnaw. Mga bloke sa linukat nga yuta isal-otsal-ot pagpahapla aron mapormang usa ka 0.6 metros gibag-on ug 1.8 metros gihabogon nga bungbong. Mga tangbo gihigot sa mga salagsag aron mahimong 18 sentimetros pinawod nga atop. Aron ang nawong sa mga bungbong sa gawas adunay gahi, hamis nga dagway, ang pila ka mga tagbalay mobulit kanila ug minasang lapok ug kinalibang sa baka. Ang mga partisyon sulod sa balay gama sa linghod nga kahoy nga giputos ug sako nga burlap nga gisumpayg tahi. Usahay ang burlap bulitan ug lapok.

Sa mga dapit nga duol sa mga sapa ug mga kayanangan, ang pila ka taga-Uruguay sa ilaya sa nasod nagpuyo sa mga balay nga gama ug tangbo, nga gibalay pinaagi sa bag-ong putol nga mga sanga sa kahoy diin ang mga binangan nga tangbo ihigot ug lig-on. Sa unsang paagi kini himoon? Ang mga tangbo pamutlon sa gitas-ong 1.5 metros ngadto sa 1.8 metros ug paughon sa adlaw. Unya bugkoson kini ngadto sa mga binangan nga mga 23 sentimetros ang binugkosan, ug sa kaulahian ihigot kini sa balayan aron maporma ang mga bungbong ug atop sa balay.

Naglutaw nga mga Balay

Duol sa lungsod sa Iquitos, Peru, ang kabos nga tawo nagtukod sa iyang balay sa Suba Amazon. Ugaling, sa unsang paagi niya pugngan nga dili maanod ang balay? Siya mamutol ug dagko, gaan nga mga troso gikan sa lasang aron himoong usa ka gakit, ug iyang ipundo kana pinaagi sa mga tukon nga naugsok sa kahiladman sa suba. Pagkatapos ihigot ang gakit sa mga tukon, siya motukod sa iyang balay ibabaw niana​—usa ka usag-lawak nga tinukod nga may bungbong nga kawayan ug pinawod nga atop. Ang balay may iyang kaugalingong porma sa air-conditioning​—ang mga hangin nga manglusot sa kal-ang tali sa mga linipak sa bungbong nga kawayan. Sa masubsob usa ka entirong kilid walay bungbong tungod sa hilabihang tropikonhong kaigang.

Ang mga katulganan sa masabog gilangkoban sa kahoy nga katre, mga duyan, o mga banig sa salog. Bisan tuod kining balaya kinaraan kon itandi sa kadaghanan sa mga balay sa Iquitos, kana usa ka balay alang sa mas kabos nga mga tawo.

Sa matahom nga Lanaw Titicaca sa Peru, ang mga tangbo nga balay gitukod ibabaw sa nagalutaw nga mga isla. Ang mga isla gama usab sa mga tangbo ug sa nagkalainlaing mga gidak-on, nga ang pila sama ka gamay sa tennis court. Daghan kaayo ang tangbo dinhi niining lanaw nga kapin sa 3,800 metros ibabaw sa tupong sa dagat.

Ang mamugnaong mga molupyo maghikot ug mga binangan sa mga tangbo aron maporma ang mga bungbong ug mga atop sa ilang mga balay, nga gitukod ibabaw sa nagalutaw nga plataporma. Kas-a sa usa ka tuig ang kinaibabwan sa plataporma bag-ohon sa mga tawo, nga moilis sa nadugta nga kinailadmang lut-od. Ang plataporma maoy mga 1.8 metros ang gibag-on, ug ang kinailadman sa inanay madunot.

Usa ka lahi nga matang sa nagalutawng balay, nga gitawag sa pila ka mga Intsik nga balay, ang makaplagan sa Hong Kong. Sagad gigamit ingong usa ka gamayng taxi sa tubig nga naglulan ug namasaheng mga pasahero diha sa Aberdeen Harbor sa Hong Kong ug nagsilbi usab ingong nagalutawng balay sa pamilya nga nagadumala sa taxi. Dinhi ang pamilya magluto, mangaon, ug mangatulog. Ang ubang mga pamilyang Intsik migugol sa ilang tibuok kinabuhi sakay sa mga sakayan pangisda nga gitawag ug mga junks, nga nahimong balay alang kanila.

Sa Uropa daghang mga suba ug mga kanal ang gigamit sa mga kasko sa paghakot ug mga epektos. Ang pila ka mga pamilya nga nagdumala niini nga mga kasko naghimo sa usa ka tumoy ingong puloy-anan, ug mao nga ang kasko nahimong nagalutawng balay.

Apartment nga mga Balay Estilo-Borneo

Sa isla sa Borneo, ang mga tawo nga nailhang Ibans, o Sea Dayaks, nagtukod ug taas nga mga balay nga maoy bersiyon sa apartment nga mga tinukod. Kining taas, mubong mga tinukod, nga sinuhayan sa daghang mga haligi nga naugsok sa yuta, maoy nahimutang sa ibabaw sa hagdanhagdan nga mga pangpang sa suba. Ang matag taas-nga-balay gipuy-an sa bug-os balangay, usa ka balangay sa usa ka atop.

Ang gitas-on sa balay nagkadaiya sumala sa gidak-on sa balangay, nga mahimong gikan sa napulo hangtod usa ka gatos ka tawo. Samtang dugang mga pamilya ang maporma pinaagi sa kaminyoon, ang taas-nga-balay yano lang nga sumpayan aron sila moarang.

Ang kada pamilya may iyang kaugalingong apartment. Sa unsang paagi ang mga sakop sa pamilya makasulod sa ilang puloy-anan? Pinaagi sa usa ka bukas nga balkon nga sama ang gitas-on sa balay. Ang nagalabawng pawod nga atop nagpandong sa balkon gikan sa ulan. Sa dihang anaa sa balay ang mga molupyo mogugol sa kadaghanan sa ilang panahon diha sa balkon, nagbisita o nagpanggama ug mga galamiton, sama sa basket o paghabol ug sarong.

Sa sulod sa matag apartment, ang pamilya magluto, mangaon, ug mangatulog. Ibabaw sa mga apartment ug sa balkon may usa ka lawting nga tipiganan sa mga hiraminta sa uma ug bugas. Kini usab maoy dapit tulganan sa mga dalaga. Ang batan-ong mga ulitawo matulog sa mga banig sa gawas diha sa salog sa balkon.

Dili-sama sa daghag-andana nga mga apartment sa mga siyudad sa Kasadpan, kining taas-nga-mga-balay walay banyo o kaselyas. Ang pagkaligo diha himoa sa suba sa unahan, ug pinaagi sa kal-ang sa linipak nga salog ang hugaw ihulog ug 4 metros ngadto sa silong diin ang mga baboy ug mga manok nagtabangay sa paghipos niana.

Mga Balay Ilalom-sa-Yuta

Sa ika-19ng siglo, daghan sa unang mga molupyo sa Tinipong Bansa naghimog mga balay nga gama sa mga troso o linukat nga yuta, apan ang pila nagtukod sa ilang mga balay sa ilalom-sa-yuta. Sila molungag ug bale usa-ka-lawak sa pangpang sa lugot, nga ang atop tupong sa pangpang. Usa ka panghaw ang palahuson sa atop ingong gawasanan sa aso gikan sa pagluto ug painit nga kalayo. Tinuod, kining ilalom-sa-yuta nga mga balay ngitngit, apan sila usab mainit sa tingtugnaw. Ug sagad alang sa mga lalaki nga nag-inusara ang pagpuyo kauban ang ilang mga kabayo o mga baka.

Karong adlawa sa Orchid Island duol sa Taiwan, ang Yamis sa gihapon nagtukod sa ilang naandang mga balay nga sa kadaghanan sa ilalom-sa-yuta. Mga bato naglaray sa mga bungbong sa walay tabon nga lungag, ug may agasanan aron dili malunopan sa tubig sa panahon sa bagyo. Mga busaog nga kahoy nagsangga sa mga salagsag ug sa pawod nga atop. Ibabaw sa yuta, ang kada balay adunay gamay, separadong walay bungbong nga tinukod nga adunay gipataas ug diyutay nga bantawan, nga gilandongan sa laing pawod nga atop. Kining inaptan nga bantawan mahimong bugnaw nga torre sa pamilya, diin sila makalingkawas sa tropikonhong kaigang sa udtong adlaw. Hinuon, adunay laing mga tawo nga ang mga balay sa bug-os anaa sa ilalom sa yuta.

Pipila ka tuig sa miagi, ang ideya sa paggamit sa mga langob ingong mga balay nakakuhag bag-ong panglantaw diha sa lain-laing dapit sa yuta. Sa Loire Valley sa Pransiya, ang pagpuyo sa langob nahimong urog taliwala sa ubay-ubayng adunahang mga pamilya. Didto mahimo kang makakita sa usa ka langob nga gikombirtir ingong salas, lawak kan-anan, ug kusina​—usa ka serye sa nagsunodsunod nga mga lawak nga moabot ug lalom ngadto sa lugot. Laing balay gidesinyo nga may ubay-ubayng mga langob sa isigka-kiliran. Ang kada langob may mga bintana ug gitaoran ug bildong pultahan ang baba sa langob, nga motugot sa kahayag sa pagsulod. Ang mga pamilya nga nagpuyo niining mga langob migasto ug dakodako sa pagpamoderno kanila nga may gripo, elektrisidad, ug ubang mga butang sa pagpasayon, lakip na ang bentilasyon sa pinuwersang-hangin aron masumpo ang kaumog ug agop-op.

Ang mga balay nga among gitagad dinhi mahimong lahi gikan sa imoha. Apan alang sa mga tawo nga nagpuyo niining kadaiyang mga bahin sa kalibotan, kana maoy “balay, maanindot nga balay.”