Bahin 1

Siyensiya—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran

“MAHIBALO kamo sa kamatuoran, ug ang kamatuoran magapahigawas kaninyo.” (Juan 8:32) Kining kanunay-kutloon nga mga pulong sa kaalam gipamulong sa usa ka tawo kinsa giisip sa minilyon ingong ang labing bantogang tawo nga nabuhi sukad.a Bisan pag ang gipunting sa nagsulti maoy relihiyosong kamatuoran, sa pila ka bahin ang kamatuoran sa bisan unsang natad sa kalihokan makapahigawas sa mga tawo.

Ang siyentipikanhong kamatuoran, pananglitan, nakapahigawas sa mga tawo gikan sa daghang bakak nga mga ideya, sama sa nga ang yuta lapad, nga ang yuta maoy sentro sa uniberso, nga ang init usa ka pluwido nga gitawag ug caloric, nga ang baho nga hangin nagapahinabog mga sakit, ug nga ang atomo mao ang kinagamyan nga partikulo sa materya. Ang praktikal nga aplikasyon sa siyentipikanhong mga kamatuoran sa industriya, ingon man sa mga natad sa komunikasyon ug transportasyon, nakapahigawas sa mga tawo gikan sa wala kinahanglanang makalaay nga buhat ug, sa usa ka sukod, gikan sa mga limitasyon sa panahon ug distansiya. Ang siyentipikanhong mga kamatuoran nga gipadapat sa pangamping nga medisina ug pangatiman-sa-panglawas nakatabang sa pagpahigawas sa mga tawo gikan sa hinanaling kamatayon o sa kalisang sa sakit.

Siyensiya—Unsa man Kana?

Sumala sa The World Book Encyclopedia, “ang siyensiya nagkobre sa halapad nga natad sa tawhanong kahibalo nga naglangkit sa mga kamatuoran nga gihuptan sa mga prinsipyo (mga lagda).” Tataw, may nagkadaiyang matang sa siyensiya. Ang librong The Scientist miangkon: “Sa teoriya, halos bisan unsang matang sa kahibalo puwedeng himoong siyentipikanhon, sanglit kay sa kahubitan ang usa ka sanga sa kahibalo mahimong usa ka siyensiya sa dihang kana giagpas diha sa espiritu sa siyentipikanhong paagi sa pagtuon.”

Kini nakahatag sa pila ka kalisdanan sa paghubit, nga may bisan unsang katukma, kon diin ang usa ka siyensiya mosugod ug ang lain mosangko. Sa pagkatinuod, sumala sa The World Book Encyclopedia, “sa pila ka kaso, ang mga siyensiya mahimong magsinapaway nga tungod niana ang interdisciplinary nga mga natad gitukod nga nagsambog sa mga bahin sa duha o kapin pa ka mga siyensiya.” Walay sapayan, ang kadaghanan sa reperensiyang mga basahon naghisgot sa upat ka pangunang dibisyon: pisikal nga mga siyensiya, biyolohikal nga mga siyensiya, sosyal nga mga siyensiya, ug ang siyensiya sa matematika ug lohiko.

Ang matematika usa ka siyensiya? Oo, kon walay usa ka nahiusang paagi sa pagsukod, usa ka paagi sa pagtino sa gidak-on, gigamyon, gidaghanon, gidiyutayon, gilay-on, gidul-on, kainiton, katugnaw, ang mabungahong panukiduki nga siyentipikanhon mahimong imposible. Busa sa maong katarongan, ang matematika gitawag ug “Rayna ug Alagad sa mga Siyensiya.”

Bahin sa pisikal nga mga siyensiya, kini naglakip sa chemistry, physics, ug astronomiya. Ang pangunang biyolohikal nga mga siyensiya mao ang botaniya ug zoolohiya, samtang ang sosyal nga mga siyensiya naglakip sa antropolohiya, sosyolohiya, economiko, politikal nga siyensiya, ug sikolohiya. (Tan-awa ang kahon sa panid 8.)

Kinahanglang mohimog ilhanan tali sa lunsay nga siyensiya ug sa gipadapat nga siyensiya. Ang una nakiglabot lamang sa siyentipikanhong mga kamatuoran ug mga prinsipyo mismo; ang ulahi, sa ilang praktikal nga kapadapatan. Karong adlawa ang gipadapat nga siyensiya nailhan usab nga teknolohiya.

Pagkat-on Pinaagig Pagsulaysulay

Ang relihiyon ug ang siyensiya maoy duha ka pananglitan sa tinguha sa katawhan nga masayod sa kamatuoran. Apan may dakong kalainan tali sa pagpangitag relihiyosong kamatuoran gikan sa usa ka tinubdan ug sa siyentipikanhong kamatuoran gikan sa laing tinubdan. Ang tigpangita sa relihiyosong kamatuoran tingali moliso sa Balaang Bibliya, sa Koran, sa Talmud, sa mga Veda, o sa Tripitaka, depende kon kaha siya usa ka Kristiyano, Muslim, Hudiyo, Hindu, o usa ka Budhista. Didto iyang makaplagan ang giisip sa iyang relihiyon nga usa ka pagpadayag sa relihiyosong kamatuoran, lagmit gikan sa usa ka langitnong tinubdan ug busa giisip ingong kataposang awtoridad.

Hinuon, ang tigdukiduki alang sa siyentipikanhong kamatuoran walay samang pangataposang awtoridad nga pasikaran​—walay libro ni indibiduwal. Ang siyentipikanhong kamatuoran wala ipadayag; kana gidiskobre. Kini nagkinahanglag usa ka sistema sa pagsulaysulay, nga ang tigdukiduki alang sa siyentipikanhong kamatuoran sa subsob makakaplag sa iyang kaugalingon nga nahisulod sa walay-resultang paningkamot. Apan pinaagi sa sistematikong pagsunod sa upat ka lakang, siya nagaagpas sa usa ka mabungahong pagsusi. (Tan-awa ang kahon “Pagkakaplag sa Kamatuoran sa Siyentipikanhong Paagi.”) Bisan pa niana, ang siyentipikanhong mga kadaogan gisaulog ibabaw sa tipun-og sa siyentipikanhong mga kapildihan samtang ang kanhi dinawat nga mga panglantaw gisalikway aron hatagag luna ang mga bag-o nga giisip nga mas duol sa tinuod.

Walay sapayan niining naigo-nasipyat nga paagi, ang mga siyentipiko latas sa mga siglo nakatigom ug dalayegong gidaghanon sa siyentipikanhong kahibalo. Bisan sa subsob nasayop, sila nakaarang sa pagtul-id sa daghang dili hustong mga panapos sa dili pa makahimog seryosong kadaot. Sa pagkamatuod, samtang ang sayop nga kahibalo nagpabilin sulod sa latid sa lunsayng siyensiya, gamay ra ang peligro nga makapahinabog seryosong kadaot. Apan sa dihang ang sayop nga kahibalo sa lunsayng siyensiya sulayag balhin ngadto sa gipadapat nga siyensiya, ang mga sangpotanan mahimong malaglagon.

Pananglitan, tagda ang siyentipikanhong kahibalo nga nagpaposible sa paghimog pamatay-peste. Kini gipabilhan gayod hangtod ang dugang siyentipikanhong panukiduki nagpakita nga ang pila niana mobilin ug mga hilo nga makadaot sa panglawas sa tawo. Sa tinong mga komunidad duol sa dagat sa Aral, nga nahimutang sa Uzbekistan ug Kazakhstan, napamatud-an ang kalabotan tali sa kaylap nga paggamit sa maong mga pamatay-peste ug sa gikusgon sa kanser sa tutunlan nga pito ka pilo sa nasodnong aberids.

Tungod sa kasayon niana, ang mga esprey nga aerosol morag napopular​—hangtod ang siyentipikanhong imbestigasyon mipaila nga kana nagtabang sa pagdaot sa nagapanalipod nga hut-ong sa ozone sa yuta, nga mas tulin, sa pagkamatuod, kay sa paghunahuna kaniadto. Busa, ang pagpangita sa siyentipikanhong kamatuoran maoy walay-hunong nga palakaw. Ang siyentipikanhong “mga kamatuoran” karong adlawa malagmit sa umaabot mao ang sayop, ug tingali peligroso pa, nga mga ideya sa miagi.

Nganong Maikag Kita sa Siyensiya

Ang siyensiya ug teknolohiya dakog nahimo sa pagmugna sa katukoran sa atong modernong kalibotan. Si Frederick Seitz, ang kanhing presidente sa U.S. National Academy of Sciences, miingon: “Ang siyensiya, nga sa kinadak-an nagsugod ingong abentura sa hunahuna, karon nahimong usa sa pangunang mga haligi sa atong paagi sa pagkinabuhi.” Sa ingon, ang siyentipikanhong panukiduki karong adlawa nahimong parehog kahulogan sa kauswagan. Ang bisan kinsa nga magduhaduha sa kinaulahiang siyentipikanhong kaugmaran magpameligro sa ilang kaugalingon nga pagatawgong “batok-kauswagan.” Kon isipon, ang gitawag sa uban nga siyentipikanhong kauswagan alang kanila maoy nag-ulang sa sibilisado ug sa luog.

Nan, dili ikatingala nga ang ika-20ng siglong Britanikong magbabalak nga si W. H. Auden miingon: “Ang tinuod nagalihok nga mga lalaki sa atong panahon, kadtong nagausab sa kalibotan, dili ang mga politiko ug mga estadista, kondili ang mga siyentipiko.”

Dili daghang tawo ang dili motuo nga ang kalibotan nagkinahanglang usbon. Apan ang siyensiya ba makasugakod sa tahas? Kana ba makadiskobreg siyentipikanhong mga kamatuoran nga gikinahanglan aron masagubang ang tagsaong mga hagit nga nag-atang sa ika-21ng siglo? Ug kini bang mga kamatuorana dali rang makat-onan nga igoigo sa pagpahigawas sa mga tawo gikan sa kahadlok sa nagaangat nga kalaglagan sa tibuok yuta?

Ang nakadaog ug duha ka beses sa premyong Nobel nga si Linus Pauling miingon: “Ang tanan nga nagkinabuhi sa kalibotan nagkinahanglag pila ka pagsabot sa kinaiyahan ug mga epekto sa siyensiya.” Maoy sa tuyo nga mahatagan ug pila ka kinahanglanong pagsabot ang among mga magbabasa nga among gipresentar ang seryeng “Siyensiya​—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran.” Paneguroa sa pagbasa ang Bahin 2, sa among sunod gula.

[Footnote]

[Kahon/​Hulagway sa panid 7]

PAGKAKAPLAG SA KAMATUORAN SA SIYENTIPIKANHONG PAAGI

1. Obserbahi kon unsay mahitabo.

2. Pinasikad sa maong mga obserbasyon, pagpormag usa ka teoriya kon unsay tinuod.

3. Sulayi ang teoriya pinaagi sa dugang pang obserbasyon ug pinaagig mga eksperimento.

4. Bantayi kon ang mga panagna pinasikad sa teoriya matuman.

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 8]

KAHUBITAN SA MGA SIYENSIYA

ANTROPOLOHIYA mao ang pagtuon mahitungod sa mga tawo sumala sa biyolohikanhon, sosyal, ug kultural nga mga panglantaw.

ASTRONOMIYA mao ang pagtuon sa mga bituon, planeta, ug ubang kinaiyanhong mga butang sa wanang.

BIOLOHIYA mao ang pagtuon mahitungod sa mga paglihok sa mga butang may kinabuhi ug sa pag-ila sa mga tanom ug mga hayop.

BOTANIYA, usa sa duha ka pangunang sanga sa biolohiya, mao ang pagtuon sa kinabuhi sa tanom.

CHEMISTRY mao ang pagtuon sa mga hiyas ug sangkap sa mga butang ug sa paagi nga kana makiglabot sa usag usa.

MATEMATIKA mao ang pagtuon sa mga numero, gidaghanon, mga porma, ug mga relasyon.

PHYSICS mao ang pagtuon sa mga puwersa ug mga hiyas sama sa kahayag, tingog, gibug-aton, ug grabidad.

SIKOLOHIYA mao ang pagtuon sa hunahuna sa tawo ug mga hinungdan sa tawhanong pamatasan.

ZOOLOHIYA, ang ikaduhang sanga sa biolohiya, mao ang pagtuon sa kinabuhi sa hayop.