Bahin 5

Siyensiya—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran

Paghimog “Madyik” sa Ika-20ng Siglo

ANG mao rag imposibleng “madyik” o katingalahan niadtong ika-19ng siglo nahimong katinuoran sa ika-20ng siglo. Sulod sa usa ka kaliwatan, ang mga tawo nagsugod gikan sa pagmaneho sa ilang kaugalingong Model T Ford ngadto sa kakulbahinam sa pagtan-aw diha sa kolor TV sa mga tawo nga naglakaw didto sa bulan. Inay nga isipong talagsaon, ang gipatungha sa siyensiyang “mga milagro” karong adlawa giisip nga kasagaran.

“Ang siyentipikanhong mga kalamposan sa sayong bahin sa ika-20ng siglo,” misulat ang The New Encyclopœdia Britannica, “daghan ra kaayo nga dili gani ikalista.” Bisan pa niana, kini nagtumong sa “usa ka komong sumbanan sa pag-uswag,” nga nag-ingong “diha sa matag dakong natad, ang pag-uswag gipasukad sa malamposon mabatbatong binuhatan sa ika-19ng siglo.” Kini nagpasiugda sa kamatuoran nga ang siyensiya maoy padayong pagpangita sa kamatuoran.

Gipulihan sa mga Pundok

Ang siyentipikanhong mga kapunongan, mga pundok sa mga siyentipiko nga nagtigom aron sa pagbayloay ug mga hunahuna ug impormasyon, naporma sa Uropa ingon ka sayo sa ika-17ng siglo. Aron ipahibalo ang kinaulahiang mga kaplag, kining mga kapunongana nagsugod gani sa pagpatik sa ilang kaugalingong mga magasin. Kini mitultol sa malukpanong pagbayloay ug impormasyon nga nag-alagad aron sa paglig-on sa pasukaranan diin ang dugang siyentipikanhong pag-uswag mahimo.

Sa ika-19ng siglo, ang mga unibersidad nalangkit pag-ayo sa siyentipikanhong panukiduki, ug sa misunod nga mga tuig ang ilang mga laboratoryo naghimog hinungdanong mga pagdiskobre.a Sa sinugdanan sa ika-20ng siglo, ang mga balay-patigayon nagtukod usab ug mga laboratoryo sa panukiduki, diin sa paglakat sa panahon nakagama ug bag-ong mga medisina, sintetikong mga materyales (lakip ang mga plastik), ug ubang mga produkto. Gikan niini ang publiko nakabatog kaayohan, ug ang mga kompaniyang nagdukiduki nakaginansiyag minilyong dolyar.

Ang pagkatukod niining maong mga laboratoryo ug mga pundok sa panukiduki nagsugyot ug kiling ngadto sa organisadong panukiduki nga kasukwahi sa paningkamot sa matag usa. Ang pila ka siyentipiko nahibulong kon kini ba ang labing maayong paagi. Niadtong 1939, si John D. Bernal, usa ka Irish nga pisiko ug kristalograpo sa X-ray, nipatungha sa pangutana: “Ang siyensiya ba mouswag pinaagi sa sulagma nga paghiusa sa buluhaton sa ginasahang mga indibiduwal, nga ang matag usa magsunod sa iyang kaugalingong pagsabot, o pinaagi sa mga pundok sa mga magbubuhat nga magtinabangay sa usag-usa ug maghiusa sa ilang buluhaton sumala sa gihunahunang daan apan mapasiboong plano?”

Tungod sa kakomplikado ug kadako sa gasto sa panukiduki, si Bernal nakiglantugi pabor sa pagbuhat nga ginurupo, nga nag-ingong ang suliran lamang maoy sa unsang paagi tukmang maorganisar ang kalihokan. Siya mitagna: “Ang pagbuhat diha sa tem padayong magsilbi ingong paagi sa siyentipikanhong panukiduki.” Karon, kapin sa tunga sa siglo sa ulahi, dayag nga husto si Bernal. Ang kiling nagpadayon, nga nagpadali sa paagi sa paghimog ika-20ng-siglong siyentipikanhong “madyik.”

“Kon Unsay Nabuhat sa Diyos!”

Niadtong Mayo 24, 1844, kining upat-ka-pulong nga pahayag malamposong gitelegrama ni Samuel Morse, ang nag-imbento sa Morse code, sa gilay-ong kapin sa 50 kilometros. Ang ika-19ng-siglong pasukaranan sa misunod nga ika-20ng-siglong “madyik” sa telekomunikasyon gipahiluna na nianang panahona.

Mga 30 ka tuig sa ulahi, niadtong 1876, si Alexander Graham Bell nangandam sa pagsulay sa usa ka transmitter uban kang Thomas Watson, ang iyang luyoluyo, sa dihang si Bell nakatikbog asido. Ang iyang singgit, “Dali ngari, Mr. Watson. Nagkinahanglan ko nimo,” mipatim-awng labaw pa kay sa pagsinggit lamang ug tabang. Si Watson, nga didto sa laing lawak, nakadungog sa mensahe, nakaila niana ingong unang bug-os nasabtang pahayag nga napasa sa telepono, ug nagdali siya. Hangtod karon ang mga tawo sa gihapon magdali sa pagtubag sa telepono sa dihang kini mokiring.

Sulod sa nilabayng 93 ka tuig, ang siyentipikanhong kahibalo, dinuyogan sa kahibalo sa teknolohiya, nagtagana sa mas daghang katawhan ug sukdanan sa kinabuhi nga sukad wala pa makab-ot. Ang kalibotan daw nigamay tungod sa daling komunikasyon ug transportasyon. Ang “imposibleng” mga butang nahimong sukdanan. Sa pagkatinuod, ang mga telepono, mga telebisyon, mga awto, ug mga ayroplano​—ug bisan asa sa ubang ika-20ng-siglong “mga milagro”—​nahimong bahin na sa atong kalibotan nga makiling kita sa paghikalimot nga ang katawhan nabuhing wala kining mga butanga sa dakong bahin sa paglungtad niini.

Sa pagsugod sa siglo, misulat ang The New Encyclopœdia Britannica, “ang mga kadaogan sa siyensiya mao rag nagsaad ug dagaya kaayong kahibalo ug gahom.” Apan ang pag-uswag sa teknolohiyang gihimo sa kasamtangan wala mapahimusli sa samang sukod sa lainlaing dapit, ni ang tanan kanila maklasipikar nga tinong makaayo. “Diyutay lang nga mga tawo,” kini midugang, “ang makalantaw sa mga suliran nga dad-on niining maong mga kalamposan ngadto sa ilang sosyal ug kinaiyanhong kalikopan.”

Unsay Nakaingon sa mga Suliran?

Walay sayop nga makaplagan diha sa mga siyentipikanhong kamatuoran nga motabang kanato sa mas pang pagsabot sa uniberso, ni sa teknolohiya nga sa praktikal nga paagi naggamit sa siyentipikanhong kamatuoran alang sa kaayohan sa katawhan.

Kining duha​—siyensiya ug teknolohiya—​dugay nang nakatagamtam ug panag-uban. Apan sumala sa librong Science and the Rise of Technology Since 1800, “ang ilang suod nga koneksiyon, nga karon naandan na, bag-o lang napalig-on sa bug-os.” Dayag nga bisan panahon sa unang bahin sa kausaban sa industriya, ang relasyon dili suod. Samtang ang bag-ong nabatonan nga siyentipikanhong kahibalo nakaamot sa pag-ugmad sa bag-ong mga produkto, mao man usab ang kasinatian sa pamatigayon, kahanas sa kamot, ug kahanas sa mekanikal nga mga pamatigayon.

Hinuon, human magsugod ang kausaban sa industriya, ang pagtigom ug siyentipikanhong kahibalo miuswag, nga pinaagi niana nahimo ang mas dakong pasukaranan diin ang teknolohiya maglihok. Nga napuno sa bag-ong kahibalo, ang teknolohiya naningkamot sa paghimog mga paagi sa pagmenos sa kalaay, sa pagpauswag sa kahimsog, ug sa pagpasiugda sa maarang-arang, mas malipayon nga kalibotan.

Apan ang teknolohiya dili kay mas maayo pa kay sa siyentipikanhong kahibalo diin kini gipasukad. Kon sayop ang siyentipikanhong kahibalo, ang bisan unsang teknolohikal nga kaugmarang gipasukad niana masayop usab. Kasagaran ang mga epekto madayag lamang tapos mahimo ang ubay-ubayng kadaot. Pananglitan, kinsay makapanglantaw nga ang pagpailaila sa espri nga aerosol ginamit ang chlorofluorocarbons o hydrocarbons sa usa ka adlaw niana magpameligro sa nagpanalipod nga ozone layer sa yuta?

May lain pang butang nga nalangkit​—motibo. Ang usa ka dedikadong siyentipiko mahimong interesado sa maong kahibalo ug mahimong andam siyang mogugol ug tinagkawhaan ka tuig sa iyang kinabuhi sa panukiduki. Apan ang usa ka negosyante, si kinsa mas interesado tingali nga makaginansiya, buot mogamit dayon sa kahibalo. Ug kinsang politiko ang mapailobong mohulat ug tinagkawhaan ka tuig una gamiton ang teknolohiya nga iyang gihunahunang mohatag kaniyag politikanhong gahom kon gamiton dayon?

Ang pisikong si Albert Einstein nagpaila sa suliran sa dihang miingon siya: “Ang gibuhiang gahom sa atomo nag-usab sa tanan gawas lamang sa atong mga paagi sa panghunahuna ug busa kita naanod ngadto sa dili-hitupngang katalagman.” (Amo ang italiko.) Oo, daghang suliran nga gipatungha sa ika-20ng-siglong “madyik” nitungha dili lang tungod sa sayop nga siyentipikanhong kahibalo apan tungod usab sa kusog ug dili mapugngang teknolohiya nga gipalihok sa interes sa kaugalingon.

Pananglitan, ang siyensiya nakadiskobreng ang paningog ug panan-aw mahimong mapasa ngadto sa halayong mga dapit​—telebisyon. Ang teknolohiya nag-ugmad sa gikinahanglang kahibalo sa pagbuhat niana. Apan sayop nga paagi sa paghunahuna sa bahin sa hakog nga komersiyo ug mapugsanong mga tiggamit ang naggamit niining talagsaong kahibalo ug teknolohiya diha sa pagpasa ug pornograpikong mga hulagway ug mabangis nga mga eksena sa pag-ula ug dugo ngadto sa malinawong mga sala.

Sa susama, nadiskobrehan sa siyensiya nga ang materya mabalhin ngadto sa enerhiya. Ang teknolohiya nag-ugmad sa gikinahanglang kahibalo sa pagbuhat niana. Apan sayop nga paagi sa paghunahuna sa bahin sa nasyonalistikanhong politika ang naggamit niining kahibalo ug teknolohiya diha sa paghimog bombang nukleyar nga sa gihapon nagpameligro sa komunidad sa kalibotan.

Pagbutang sa Siyensiya Diha sa Hustong Dapit Niini

Kon ang tawo magtugot sa giugmad sa teknolohiya nga mga kahimanang gidesinyo ingong mga ulipon nga mahimong mga agalon magpakita kinig dugang sayop nga paagi sa paghunahuna. Ang magasing Time nagpasidaan batok niining maong kapeligrohan niadtong 1983 sa dihang kini nagpili, dili sa naandang tawo sa tuig, apan sa usa ka “makina sa tuig,” ang kompiyuter.

Ang Time nangatarongan: “Samtang ang mga tawo magsalig sa kompiyuter sa pagbuhat sa mga butang nga kanhi gibuhat nila sa ilang hunahuna, unsay mahitabo sa ilang hunahuna? . . . Kon ang diksiyonaryo nga gitipigan diha sa panumdoman sa kompiyuter sayon rang makatul-id sa bisan unsang sayop sa espeling, unsay kapuslanan sa pagkat-on sa pag-espeling? Ug kon ang hunahuna walay intelektuwal nga rotina, mangagpas ba kini sa hinungdanong mga ideya o sa hinayhinay maggugol sa iyang panahon diha sa dugang mga dulang video? . . . Ang kompiyuter ba tinuod nga nagpalihok sa utok o, pinaagi sa pagbuhat sa daghang buluhaton niini, nagtugot sa utok nga maluya?”

Bisan pa niana, ang pila ka tawo nadani kaayo sa siyentipikanhong mga kalamposan nga ilang gipataas ang siyensiya ngadto sa samag-diyos nga kahimtang. Ang siyentipikong si Anthony Standen naghisgot niini sa iyang librong Science Is a Sacred Cow niadtong 1950. Bisan tugotan nato ang posibleng panghinobra, ang giingon ni Standen takos palandongon: “Sa dihang ang usa ka siyentipikong nasul-oban sa opisyal nga sapot . . . mohimog pila ka pahayag ngadto sa katawhan, tingali dili siya masabtan, apan labing menos tinong tuohan siya. . . . Ang mga estadista, mga industriyalista, mga ministro sa relihiyon, mga pangulo sa lungsod, mga pilosopo, kining tanan gilantugi ug gisaway, apan ang mga siyentipiko​—wala gayod lantugia. Ang mga siyentipiko maoy gibayaw nga mga tawo nga nagbarog sa kinapungkayan sa kadungganan, tungod kay ilang gimonopoliya ang pormulang ‘Kini napamatud-an sa siyensiya . . .’ nga mao rag nagpapha sa tanang posibilidad sa pagsupak.”

Tungod niining sayop nga paagi sa paghunahuna, ang pila ka tawo magpahimulos sa daw panagsumpaki tali sa siyensiya ug sa Bibliya ingong pamatuod sa siyentipikanhong “kaalam” nga kasukwahi sa relihiyosong “patuotuo.” Ang pila nakakita ganig pamatuod sa pagkawala-maglungtad sa Diyos diha niining gikaingong panagsumpakiay. Apan, sa pagkatinuod dili ang Diyos ang wala maglungtad kon dili ang gihunahunang panagsumpakiay nga gipatungha sa mga klerigo pinaagi sa sayop nga paghubad sa iyang Pulong. Sa ingon niana gitamay nila ang balaang Awtor sa Bibliya ug sa samang panahon wala-mag-alagad alang sa padayong pagpangita sa katawhan sa siyentipikanhong kamatuoran.

Dugang pa, tungod sa ilang pagkapakyas sa pagbansay sa ilang mga parokyano nga ipadayag ang mga bunga sa espiritu sa Diyos, kining relihiyosong mga pangulo nagpasiugda sa atmospera sa kahakog nga nagpahinabo sa mga tawo nga maghunahuna lamang sa ilang kaugalingong mga tinguha alang sa personal nga kaharuhay ug kasayon. Sagad kini makadaot sa uban, bisan hangtod sa punto sa sayop nga paggamit sa siyentipikanhong kahibalo aron sa pagpatay sa isigkatawo.​—Galacia 5:19-23.

Ang bakak nga relihiyon, ang dili-hingpit nga tawhanong politika, ug ang hakog nga komersiyo naghulma sa mga tawo ngadto sa kon unsa sila karon, “mga mahigugmaon sa ilang kaugalingon, . . . dili mapasalamaton, . . . walay pagpugong-sa-kaugalingon,” mga tigpagawal kinsa gitukmod sa usa ka sayop nga paagi sa panghunahuna.​—2 Timoteo 3:1-3.

Kini ang mga tawo ug mga organisasyong naghimo sa mga hagit sa ika-21ng siglo nga ang siyensiya karon giawhag sa pag-atubang. Kini ba molampos? Basaha ang tubag diha sa kataposang gula niining maong serye sa among sunod gula.

[Footnote]

[Blurb sa panid 20]

Kon sayop ang siyentipikanhong kahibalo, ang mga kaugmaran nga gipasukad niana masayop usab

[Blurb sa panid 22]

Dili ang tanang siyentipikanhong kalamposan makaayo

[Picture Credit Lines sa panid 19]

Gikan sa Koleksiyon sa Henry Ford Museum & Greenfield Village

NASA nga letrato