Ang Aprikanhong Bupalo—Usa ka Matinabangong Mananap
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Kenya
IKAW nagabiyahe latas sa umaw nga yuta sa Aprika. Ang imong awto mitulin pagbahada sa tumoy sa bungtod, ug sa kalit, pila lang ka metros gikan sa imong nahimutangan, usa ka pundok sa makahahadlok nga mananap mipakita. Sila dagkong mga mananap, nga ang matag usa may tindog nga 1.5 metros gikan sa yuta hangtod sa abaga ug may gibug-atong duolan sa usa ka tonelada. Kay nahadlok sa imong pagduol, sila mibarog nga walay lihok, nga ang ilang mga ulo gihangad aron mapanimahoan ka, nga ang ilang mga mata nagtutok nga mahulgaon kanimo.
Hinuon, ang imong mga mata mahadlokong nagtutok sa ilang dagkong mga sungay, nga miabot sa ubos ug sa mga kilid. Gikan sa usa ka tumoy ngadto sa pikas tumoy kanang mga sungay may gitas-ong 147 sentimetros. Sa pila ka bupalo, ang may-gilisgilis nga punoan sa mga sungay maoy lapad ug moabot ngadto sa ibabaw sa agtang, nga sama sa dakong helmet. Nahibulong ka kon pila ka pagdasmag ang masugakod sa imong awto gikan niining pangdukdok.
Nga nahibalo sa kinaiya niining mga mananapa, masabot ang maong kahadlok. Aw, mahinumdoman nga kini Aprikanhong mga bupalo, ug sila gidungog nga hilabihan ka peligroso, nga dali rang modasmag bisan sa kinagamyang paghagit. Gani, ang Aprikanhong bupalo gikaingong nakasamad o nakapatay ug mas daghan pang tawo—ug mga leyon—kay sa bisan unsang kumakaog-tanom nga mananap sa yuta. Dili ikahibulong nga ang pagkakita kanila makapahadlok kanimo! Busa sa dihang ang usa ka bupalo nangusmo, giandam nimo ang imong kaugalingon kon unsay mahitabo. Apan sa imong makapahupayng katingala, wala ka dasmagi. Hinuon, ang tibuok pundok sa mga bupalo mitalikod ug midagan!
Wala, wala ka molampos sa paghadlok niining mga mananapa pinaagi sa imong pagtutok kanila. Tungod kay, bisan dili kini mananap nga mahimong duladulaan, katingalahang ang Aprikanhong bupalo sa kinaiyanhon malinawon. Sagbot ang pagkaon niini—dili karne (sa mananap o sa tawo). Ang gidungog nga kabangis niini maoy resulta sa tumotumo ug gipasobrahang mga estoryang giasoy sa mga mangangayam, dili pinaagi sa siyentipikanhong pagtuon. Sa pagkatinuod, kini mokalagiw sa pakigharong inay mangita niana. Ug halayo sa pagkamasinupakong mananap, ang Aprikanhong bupalo maoy sumbanan sa pagtinabangay.
Pagtinabangay Aron Mabuhi
Ang Aprikanhong bupalo maoy talagsaong makiubanong mananap. Makaplagan sa halos tibuok Aprika sa habagatan sa Sahara, kini tagbaw sa bisan unsang matang sa yuta basta haduol lang sa tubig. Panahon sa ting-ulan sa dihang daghan ang tubig ug pagkaon, ang Aprikanhong bupalo mobiyahe sa dakong mga panon. Samtang sa pila ka dapit ang aberids nga panon langkoban lamang sa 350 ka buok, ang pila ka panon moabot ug linibo. Sa ting-init, ang mga panon mokubos ngadto sa grupo sa 2 ngadto sa 20. Kada adlaw—kausa sa buntag ug kausa sa gabii—ang panon mobiyahe ngadto sa haduol nga tinubdan ug tubig. Ang usa ka bupalo moinom ug 30 ngadto sa 40 litros.
Sa mainit nga adlaw, kining makiubanong upat-ug-tiil nga mananap gustong mohumol sa tubig ug motuna sa lapok. Dili lang kay makapabugnaw ug makapahayahay kining maong batasan apan kini makapapahawa sa makatol nga mga parasito. O sila yanong molubog ilawom sa landong nga daw nagpamalandong, sa hinayhinay maghilis sa balili, mga sagbot, ug mga dahon nga ilang gisibsib panahon sa gabii.
Sa dihang adunay kapeligrohan, ang espiritu sa pagtinabangay daling makita. Ang usa ka bupalo moalarma pinaagi sa makusog nga pagpangusmo. Sa dili madugay, ang tibuok panon maghiusa sa pagpanalipod niini. Aw, ang bupalo nailhan nga magpanon ug moatake sa usa ka leyon! Kining kinaiya sa pagpanalipod sa usag-usa talagsaon kaayo sa kumakaog-sagbot nga mga mananap, nga kasagaran ang balaod mao nga ang matag mananap moatiman sa iyang kaugalingon sa dihang adunay kapeligrohan. Ingong sangpotanan, ang piang ug buta nga bupalo mabuhi samtang sila mopabilin uban sa panon.
Ang susamang panaghiusa magpadayon bisan layo pa ang kapeligrohan. Pananglitan, kon adunay kausaban sa kalihokan, ingnon ta gikan sa pagpanibsib ngadto sa paglubog, ang tibuok panon mosunod sulod sa pila ka minutos. Nagtuo ang mga siyentipiko kanhi nga ang panon nagsunod ug usa ka nangulong bupalo sa pagbuhat niana, apan bag-ohay pa lang gisugyot nga sila nagsunod kon kinsang membroha ang labing sinati sa usa ka dapit diin sila nahimutang. Kasagaran, kini tigulang nga baye. Ang hamtong nga mga laki may hilig nga magtigom sa ilang kaugalingon ug mobiya sa panon. Busa, ang mga panon dili mahulga aron motuman sa usa ka maharihariong pangulo apan mopakita sa ilang kaugalingon nga sa kinaiyanhon matinabangon kaayo.
Ang Nag-inusarang Toro—Usa ka Tigpalain?
Apan, nganong ang mga laki mobulag sa panon? Sila ba nahimong supak sa pakig-ubanay? Dili gayod. Ang ilang samag nag-inusarang pagpuyo lagmit maoy tungod sa ilang kadako. Kay bug-at ra kaayo nga mobalhinbalhin kanunay sama sa buhaton sa panon, sila mopalabi sa walay-buhat nga estilo-sa-kinabuhi. Busa ang matag usa mokuhag kaugalingong teritoryo—usa ka dapit nga may landong, may kasagbotan alang sa pagpanibsib panahon sa kagabhion, ug haduol nga tubigan. Sa gihapon, kutob sa mahimo dili siya magpalayo sa agianan sa panon sa matag adlaw niining paglakaw aron sa pag-inom. Usahay, manibsib siya uban sa iyang kanhing mga kaubanan. Sa dihang ang abiyo sa tubig magkadiyutay panahon sa ting-init, daghang toro ang magpanon alang sa ilang kaduha-sa-adlaw nga biyahe ngadto sa ilang tuboran sa tubig.
Unsa na man kon ang panon mapugos sa pagtabok sa kaugalingong teritoryo sa usa ka toro? Mahitabo ba ang dakong away? Dili gayod. Ang toro mosugat sa panon diha sa utlanan sa iyang “yuta” ug siya mismo mouban kanila ngadto sa utlanan sa teritoryo sa silingang toro. Kining silingang toro, sa baylo, mopuli sa pagdumala ug modala kanila ngadto sa sunod nga teritoryo. Kining paagiha masubli hangtod ang panon makaabot sa imnanan niini. Kon ang panon gihulga, ang mga toro mahimong tigpanalipod alang sa mga baye ug mga nati. Sila awtomatiko nga mahimong bantay sa likod—ang labing peligrosong dapit—ug maoy kataposang mokalagiw.
Busa dili angay ang dungog sa Aprikanhong bupalo ingong makahahadlok nga mananap. Kay mas pang nasinati niining maong mananap, makita nato kini, dili ingong usa ka walay-hunahuna agresibong manglalaglag, apan ingong usa ka malinawong panig-ingnan sa pagtinabangay nga takos sa pagpamalandong—tingali takos ganing pagasundogon.
[Mga hulagway sa panid 24, 25]
Ang bupalo nailhan nga magpanon ug moatake sa usa ka leyon
Bisan kon ang mga toro mobiya sa panon, sila padayong makiubanon