Ang Kabaw—Maunongon ug Mapuslanon
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL
‘Dagan, dagan! Adunay tigre!’ misinggit ang mga batang lalaki. Mikaratil silag dagan paingon sa ilang mga kabaw, misakay sa mga bukobuko niini, ug mipadagan palayo. Sa kalit lang, si Saïdjah, usa sa mga batang lalaki, nawad-an sa iyang panimbang ug nahulog sa basakan—morag dili malikayan nga mahimo siyang tukbonon sa nagdangadanga nga tigre. Apan, ang kabaw ni Saïdjah nakakita sa nahitabo. Mibalik kini, mipahiluna sa iyang lapad nga lawas nga ingon ug atop ibabaw sa iyang gamayng higala, ug miatubang sa tigre. Ang dakong iring miatake, apan ang kabaw lig-ong mibarog ug giluwas ang kinabuhi ni Saïdjah.
KINING maong pagharongay, nga gibatbat ni Eduard Douwes Dekker, usa ka ika-19ng siglong magsusulat nga nagpuyo sa Asia, nagpakitag usa ka maayong kinaiya sa kabaw: pagkamaunongon. Karong adlawa, ang pagkamaunongon mao gihapon ang timailhan niini. “Ang kabaw,” matud sa usa ka eksperto, “maoy sama sa iro sa pamilya. Hatagan ka niini ug tibuok-kinabuhing pagmahal basta ayohon lang nimo kini pagdala.”
Ang mga bata sa Asia, bisan sa pangedarong kuwatro anyos, nasayod kaayo kon unsaon pagbuhat kana. Matag adlaw, ilang dad-on ang ilang dagkong mga higala ngadto sa suba, diin kaligoan nila kini ug, ginamit ang ilang gagmayng mga kamot, limpiyohan ang mga dalunggan, mga mata, ug mga buho sa ilong sa mananap. Ang kabaw, ingong sanong, manghupaw sa pagkakontento. Ang dagtom nga panit niini mosuhop ug daghang init, ug sanglit ang kabaw diyutay ra ug mga glandula sa singot kon itandi sa mga baka, may suliran kini sa pagpabugnaw sa lawas. Dili katingad-an nga gusto niini ang adlaw-adlaw nga paglunang! “Naglunang sa tubig o lapok, nga nag-usap uban ang halos nagpiyong nga mga mata,” matud sa usa ka tinubdan, ang mga kabaw “maoy hulagway sa kontentong kinabuhi.”
Ang ilang pagkagustog tubig, hinunoa, maoy usa lamang sa ilang mga kinaiya. Unsa pay laing mga kinaiya nga nabatonan nila? Nganong mapuslanon sila? Sa pagsugod sa panaghisgot bahin sa mga kabaw, unsay ilang hitsura?
Maskuladong Hayop nga Makita sa Lainlaing mga Bahin sa Kalibotan
Ang kabaw (Bubalus bubalis) maoy sama sa dako kaayong baka ug motimbang ug 900 kilos o kapin pa. Kini adunay halos upaw, abohon-ug-kolor nga panit. May gitas-ong 1.8 metros sa abaga—nga may bawog nga mga sungay, tul-id nga likod, taas nga lawas, nagluyloy nga liog, ug maskuladong kaha—kini maoy hulagway sa kalig-on. Sa tumoy sa mga batiis niini mao ang mga sapin nga angay kaayong ilakaw sa lapok: dagko samag kahon nga mga siki nga nagtapot sa lubay kaayong mga lutahan. Ang maong kalubay makapaarang sa kabaw sa pagpiko sa mga siki niini, pagtunob sa kababagan, ug pagtaak sa lapokong mga umahan diin ang mga baka mawad-an sa panimbang.
Ang 150 ka milyong binuhing mga kabaw sa kalibotan adunay duha ka matang: ang kabaw sa lamak, ug ang kabaw sa suba. Gikan sa Pilipinas ngadto sa India, ang kabaw sa lamak uban sa 1.2-1.8 metros-kataas nga baliskad-pagkabawog nga mga sungay niini, maoy usa ka popular nga hulagway sa postkard. Kon dili magpaletrato, kini nag-ubog nga taga-tuhod sa mga lunangan o nagguyod sa mga balsa sa mga dalandalan nga kahadlokan sa mga drayber sa trak.
Ang kabaw sa suba susama sa kabaw sa lamak. Ang lawas niini gamay lang ug diyutay ug ang mga sungay niini mas makasaranganon—maayong pagkaluko o nabawog paubos. Apan may timbang nga 900 kilos, dako usab kining tan-awon. Kaniadto, ang Arabong mga magpapatigayon nagdala niining matanga gikan sa Asia ngadto sa Tungang Silangan; ug sa ulahi, ang namauli nga mga Krusado nagdala niana sa Uropa, diin kini nagdaghan gihapon.
Bisan tuod ang mga kabaw dili kusog modagan—kini sila maglakaw nga walay kausaban sa gikusgong tulo ka kilometros matag oras—ang kabaw sa lamak ug suba parehong makita diha sa daghang bahin sa kalibotan. Sila nanimuyo sa daplin sa kabaybayonan sa amihanang Australia, nagalakaw sa baybay sa kaislahan sa Pasipiko, ug naghimo ganig mga dalandalan sa lasang sa Amazon. Sa Amazon?
Nagdaghang mga Lalin
Ang mga turista nga gustong magtuon bahin sa ekolohiya nga nagbiyahian sa Amazon kanunayng nagasusi sa mga tampi sa suba nga wala makakitag idlas nga mga jaguar o dagkong mga anaconda. Apan, dili sila magkinahanglan ug mga largabista, o bisan mga antiyohos, aron makita ang bag-ong mga nangabot sa lasang—kabaw, nga linibo.
Kon gibati nimo nga kining Asianhong mga lalin nga naglunang sa Amazon naghulga sa sistema sa ekolohiya, tingali naghunahuna kang moprotesta sa kapolisan sa Marajó, usa ka isla sa baba sa suba. Apan pagbantay! Atimanon dayon ang imong reklamo inig-abot nimo sa estasyonan, tungod kay ang polis nga magtrabaho nianang panahona andam nang molakaw sa pagpatrolya sa kadalanan sakay sa likod sa makahahadlok nga pederal nga trabahador. Nakatag-an ka, usa ka kabaw—ug kabaw pa gayod sa lamak! Kinsa pay moreklamo?
Sa pagkatinuod, ang kabaw mapuslanon sa rehiyon sa Amazon, matud ni Dr. Pietro Baruselli, usa ka beterinaryo nga nagtrabaho alang sa usa sa duha ka sentro sa panukiduki bahin sa kabaw sa Brazil. Iyang gisultihan ang Pagmata! nga ang kabaw adunay maayo kaayong sistema sa paghilis nga makapaarang kanila nga makasibsib sa mga sibsibanan nga makapaniwang sa mga baka. Ang mga bakero kinahanglang padayon nga maghawan sa lasang aron makapatubog bag-ong sibsibanan, apan ang kabaw mabuhi sa mga sibsibanang naglungtad na. Si Dr. Baruselli nag-ingon nga ang kabaw “makatabang sa pagpreserbar sa tropikanhong kalasangan.”
Apan, aron magpabiling buhi sa lasang, ang kabaw kinahanglang mahimong mapaayon-ayonon—ug kini mapaayon-ayonon. Ang librong The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal nag-asoy nga sa ting-ulan, sa dihang bahaan sa Amazon ang mga sibsibanan, ang kabaw mopahiangay sa basang mga palibot niini. Samtang ang mga baka, nga natanggong sa malang mga dapit sa bungtod, nagtan-aw uban ang nasinang mga mata ug mga tiyan nga nagkutoy, ang mga kabaw sa palibot nila, nga nanag-ubog sa tubig, nangaon sa nanglutaw nga mga tanom ug nanibsib pa gani sa ilawom sa tubig. Inigpatim-aw na usab sa mga sibsibanan, ang kabaw himsog gihapong tan-awon.
Tigsanay
Ang mga kabaw sa ubang mga bahin sa Brazil nagdaghan usab. Sukad sa sayong bahin sa katuigang 1980, ang panon sa mga kabaw sa nasod kalit nga midaghan gikan sa upat ka gatos ka libo ngadto sa milyonmilyong kabaw. Sa pagkatinuod, ang kabaw mas kusog nga nagdaghan kay sa mga baka. Ngano?
Si Wanderley Bernardes, usa ka tigpasanay ug mga kabaw sa Brazil, misaysay nga ang kabaw mahimo nang magpahabal sa panuigong duha ka tuig. Tapos sa napulo ka bulan nga pagsabak, manganak kini sa una niining nati. Mga 14 ka bulan sa ulahi, ipanganak ang ikaduhang nati. Sanglit diyutay lamang ang mangamatay sa mga nati ug lig-on ug resistensiya sa mga sakit, ang mga kabaw nagpahimulos ug taas ug masanayon nga kinabuhi. Unsa ka dugay? Sa aberids nga kapin sa 20 ka tuig. Unsa ka masanayon?
“Ipakita ko kanimo,” matud ni G. Bernardes samtang naglakaw siya nga tag-as ang mga bikang sa nagbawodbawod nga sibsiban sa iyang 300 ka ektaryang uma, mga 160 kilometros sa kasadpan sa São Paulo. “Mao kini si Rainha (Rayna),” siya namulong nga mabination samtang nagtudlo sa usa ka kabaw kansang nangadaot nga panit ug natipakan nga mga sungay naghatag ug ebidensiya sa usa ka gulanggulang nga kabaw. “Siya 25 anyos, kadaghan nang nangapo, apan dili lang kay kana ra,” siya midugang, nga nagpahiyom, “bag-o pa lang siyang nanganak sa iyang ika-20ng nati.” Sa mga lola nga sama kang Rainha, dili ikatingala nga ang pila ka mga eksperto mitagna nga sa sunod nga siglo, ang kinadak-ang panon sa kabaw sa kalibotan lagmit nga manibsib sa Brazil!
Usa ka Buhing Traktora ug Labaw Pa
Hinunoa, sa pagkakaron, ang maong pangangkon iya lamang sa India, ang pinuy-anan sa halos katunga sa gidaghanon sa mga kabaw sa kalibotan. Didto ug sa ubang Asianhong mga nasod, tungod sa tabang sa kabaw, minilyon sa kabos nga mga pamilya nga nagbaol nabuhi gihapon bisan sa dagol nga yuta. Wala magkinahanglan ug diesel nga aseite o mga piyesa, ang ilang “buhing mga traktora” nagabutad, nagadaro, nagatikad, nagaguyod sa karomata, ug nagsuportar sa pamilya sulod sa kapin sa 20 ka tuig. “Sa akong pamilya,” matud sa usa ka tigulang nga Asianhong babaye, “ang kabaw mas importante kay kanako. Kon ako mamatay, ila akong hilakan; apan kon ang among kabaw mamatay, lagmit malunosan sila.”
Gawas nga mahimong usa ka katabang sa uma, ang kabaw usa usab ka tigpakaon. Mga 70 porsiento sa tanang gatas nga gipatungha sa India nagagikan sa kabaw sa suba, ug ang gatas sa kabaw pinangita kaayo nga ang gatas sa baka lisod mahalin. Nganong daghan ang mas gusto niana? “Ang gatas sa kabaw,” misaysay ang librong The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, “diyutay ra ug tubig, mas daghan ug solido, mas daghan ug tambok, ug mas daghang lactose, mas daghan ug protina kay sa gatas sa baka.” Mohatag kinig daghang enerhiya, lamian, ug gamiton sa paghimog mozzarella, ricotta, ug ubang lamiang mga keso.
Komosta ang karne sa kabaw? “Dili kami makatagana sa panginahanglan,” matud sa ranserong si Bernardes. Sa mga pagsusi kon unsay mas kinaham sa Australia, Venezuela, Tinipong Bansa, ug ubang mga nasod, mas daghan ang mopili sa karne sa kabaw kay sa karne sa baka. Sa pagkatinuod, minilyong tawo sa tibuok kalibotan ang sagad nagatagamtam sa karne sa kabaw samtang nagtuo nga sila nag-ingkib ug dugaong karne sa baka. “Kasagaran ang mga tawo may pagkamapihigon,” miingon si Dr. Baruselli, “apan ang karne sa kabaw sama ka lamian, ug sagad mas maayo kay, sa baka.”
Pagpamenos sa Timbang sa Kabaw
Bisan tuod ang kabaw nagkadaghan, kini may suliran. “Ang dagkong mga toro nga maayo untang pasanayon,” matud sa Earthscan Bulletin, “sagad nga gipili ingong mga hayop nga igguguyod ug gipangapon, o gipang-ihaw.” Nianang paagiha, ang mapanunod nga mga kinaiya sa mas dagkong mga kabaw nahanaw, ug ang mga kabaw nagakagaan. “Napulo ka tuig kanhi sa Thailand,” matud sa mga eksperto, “komon nga makakaplag ug kabaw nga motimbang ug 1,000 kg [2,200 lb]; karon lisod nang makakaplag ug 750-kg [1,700 lb] nga espesimen.” Masulbad ba kaha kining sulirana?
Oo, matud sa usa ka taho nga gitigom sa 28 ka siyentipiko sa kahayopan, apan “gikinahanglan ang dinaliang aksiyon . . . sa pagpreserbar ug pagpanalipod sa talagsaong mga espesimen sa kabaw.” Sa pagkakaron, sila miadmiter, ang kabaw gipasagdan, apan “ang mas maayong pagsabot sa kabaw mahimong bililhon sa daghang nagakaugmad nga mga nasod.” Ang dugang panukiduki, sila nag-ingon, motabang “sa pagpatungha sa tinuod nga mga hiyas” niini.
Sa kataposan, ang mga siyentipiko sa tibuok kalibotan nakadiskobre kon unsay nasayran sa Asianhong mga mag-uuma sulod sa kasiglohan: Ang maunongon ug mapuslanong kabaw maoy usa sa kinamaayohang mga higala sa tawo.
[Kahon sa panid 27]
Sayop nga Pag-ila
“KAYLAP nga gituohan,” matud sa librong The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, “nga ang kabaw sukihan ug mabangis. Ang mga ensiklopedia nagpalig-on niining maong ideya.” Apan, sa tinuoray, ang anad nga kabaw maoy “usa sa labing malumo sa tanang mananap sa uma. Bisag makahahadlok ang panagway, sama ra gayod kini sa usa ka binuhing mananap sa panimalay—makihugoyhugoyon, malumo, ug malinawon.” Nan, sa unsang paagi ang kabaw nakabaton niining dili-maayong dungog? Mahimong masaypan kini nga Aprikanhong Cape nga kabaw (Synceros caffer), nga isog kaayo ug taras bisan tuod usa ka layo nga paryente. Bisan pa niana, ang kabaw dili magpaliwat niana. Mas gusto sila nga kining maong potong nga mga paryente magpabilin sa ilang dapit—sa layo.