Pagpaniid sa Kalibotan
Ang Uropa Gipasidan-an Mahitungod sa Etnikong Panag-away
“Ang mga tawo dali rang mahisama sa mga makina nga magdumot ug mopatay,” nagpasidaan si José-María Mendiluce, linain nga hawas sa hataas nga komisyonado sa HK alang sa mga kagiw. Si G. Mendiluce, kinsa migugol ug 19 ka bulan sa pagdumala sa programa alang sa mga kagiw sa HK sa kanhing Yugoslavia, nag-ingon nga usa ka “peligroso kaayong kasaypanan” ang paglantaw sa Balkan nga katawhan ingong “sa pasukaranan lahi sa ubang mga Uropanhon,” ug siya nag-ingon nga ang susamang etnikong mga panag-away dali rang mobuto sa ubang Uropanhong mga nasod. “Ang gikinahanglan lamang mao ang krisis sa ekonomiya ug pila ka matahapong mga politiko nga nagpasangil niana sa mga lalin o sa mga kabos o mga tawo nga daw lahi,” siya nag-ingon. Sumala sa taho sa The New York Times, si G. Mendiluce nag-ingon nga ang mga lider dali ra kaayong makaaghat ug pagdumot “pinaagi sa pagpakaylap ug mga bakak diha sa media ug pagpasiugda ug mga paghagit,” nga nagpahayag nga kadtong mipirma sa mga kasabotan alang sa kalinaw wala makapausab sa ilang kinaiya, apan mipadayon sa “pagdumot ug pagpatay.”
Pag-abuso sa Alkohol sa Australia
Ang maayong balita sa Australia mao nga ang gidaghanon sa alkoholikong ilimnon nga nainom sa tibuok nasod mius-os. Apan ang daotang balita mao nga ang nasod nakagasto ug “A$6 ka bilyon ug nakapildi ug 6,000 ka kinabuhi matag tuig,” nag-ingon ang The Sydney Morning Herald. Usa ka bag-ohayng taho nga gitawag ug Dimensions and Effects of Alcohol Abuse nagpadayag nga 88 porsiento sa mga Australiano ug 75 porsiento sa mga Australiana ang moinom ug alkoholikong ilimnon, ug kana naghisgot ug pag-uswag sa pag-inom taliwala sa mga babaye ug “sobrang pag-inom” sa mga tin-edyer ingong dagkong hinungdan sa kabalaka.
Mga Paningkamot sa HK sa Pagpatunghag Kalinaw Napakyas Tungod sa Kakulang sa Salapi
Ang gasto sa HK sa pagpatunhay sa kalinaw gidahom nga mokabat ug $3.7 ka bilyon niining tuiga. Hinuon, “ang kapakyasan sa membrong mga nasod sa pagbayad sa ilang bahin nagpatunghag pagduhaduha sa katakos sa organisasyon sa paggasto sa umaabot nga mga kalihokan o sa igo-igong pagsuportar sa mga paningkamot sa pagpatunghag kalinaw nga naglungtad karon,” nag-ingon ang The New York Times. Ang HK gihunahunang mobayad sa mga nasod nga mitabang sa mga kalihokan sa pagpatunhay sa kalinaw ug mga $1,000 matag bulan alang sa matag sundalong gipadala. Apan milabay na ang mga bulan nga wala mabayri ang mga nasod nga nagpadala ug mga sundalo alang sa mga kalihokan sa kanhing Yugoslavia ug sa Cambodia. Sa kataposan sa Abril, ang wala mabayring mga galastohan sa pagpatunhay sa kalinaw mikabat ug $1.5 ka bilyon, nga may dugang $970 ka milyon nga wala mabayri alang sa regular nga badyet. Kay wala mabayri, ang mga gobyerno sa pila ka nagakaugmad nga nasod mipasibog sa ilang mga sundalo o midumili sa pagpakig-ambit sa bag-ong mga kalihokan.
Tuig sa Pagdumot
“Ang tuig sama sa 1992 naghatag ug bag-ong pagtagad sa pila ka karaang mga pangutana mahitungod sa tawhanong kinaiya,” nag-ingon ang magasing Newsweek. “Kining mga pagbahinbahin—silingan batok silingan, rasa batok rasa, nasyonalidad batok nasyonalidad—maoy usa ka butang nga kita kanunayng mahiligon, ug ang mga panghitabo niining tuiga nagpatunghag mga pagduhaduha kon kita ba miarang-arang sa pagbuntog niining maong mga pagkabahinbahin.” Kini nag-ingon: “Ang ‘Dumti ang imong silingan’ daw maoy sanglitanan sa tuig.” Nganong ang “tawhanong pagdumot” ilabinang nabantog sa 1992? “Ang naghingaping anarkiya maoy nakaingon sa kadaghanan sa mga kabangisan sa milabayng tuig,” nag-ingon ang Newsweek, maingon man ang “kalit nga kawalay-kasegurohan sa ekonomiya” nga nahitabo human malumpag ang Komunismo sa Sobyet. Gidugang niini mao ang pagdumtanay tali sa mga rasa o mga pundok-kultural nga giawhag sa mga awtoridad sa kagamhanan. Ang mga tigpatunhay ba sa kalinaw sa militar mao ang solusyon? “Ang kasundalohan sa H.K. didto sa Cipro, nga nagbulag sa Grego ug Turko nga mga komunidad, sa duolan ug 20 ka tuig. Nga luwas luyo niining biyombo sa panalipod sa H.K., walay mausa nga may bisan gamayng sugyot nga makig-areglo sa lain,” mitubag ang Newsweek.
Nawalang Kababayen-an
Ang kababayen-an milabaw sa gidaghanon sa mga lalaki sa proporsiyon nga 105 sa 100 sa naugmad nga mga nasod, sama sa Britanya, Pransiya, Switzerland, ug Tinipong Bansa. Apan ang mga estadistika sa HK nagpakita nga sa Asia tinagpulo ka milyong kababayen-an ang nangawala. Pananglitan, ang Afghanistan ug Bangladesh may 94 lamang ka kababayen-an sa matag 100 ka lalaki, ang India may 93, ug ang Pakistan may 92. Ang opisyal nga mga ihap sa Tsina nagpakitag 114 ka batang lalaki tali sa pangedarong usa o duha ka tuig alang sa matag 100 ka batang babaye. Nganong ingon niana ang kalainan? “Ang mga eksperto nagpunting sa naghulga sa kinabuhi nga pagpihigpihig nga kinahanglang antoson sa kababayen-an, nga nagpahimo sa ilang purohan sa pagkabuhi nga menos kay sa mga lalaki: pagpili sa pagkuha sa mga batang babaye nga anaa sa tiyan ug pagpatay sa mga batang babaye, dili-maayong pagkaon ug pag-atiman sa panglawas, sunod-sunod nga pagmabdos ug makapabaguod nga pisikal nga trabaho,” nag-ingon ang The Washington Post. Gawas pa, sa pila ka kultura, ang mga lalaking tigkuha sa senso wala magtagad sa kababayen-an o wala tugting makigsulti sa mga babaye. Ug ang pila ka amahan, kay naulaw nga mas daghan sila ug anak nga babaye kay sa mga lalaki, mamakak mahitungod sa sekso sa ilang anak.
Ang Nagakaus-os nga Gidaghanon sa Gipanganak sa Tsina
Ang mga estadistika sa 1992 nagpakita ug kinamenosang gidaghanon sa gipanganak nga natala sukad masukad sa Tsina—18.2 ka pagpanganak matag 1,000 ka tawo, gikan sa 23.33 niadtong 1987, nagtaho ang The New York Times. Bisan wala damha nga makab-ot hangtod sa tuig 2010, ang tumong nakab-ot “tungod kay ang politikal nga partido ug ang mga opisyal sa Kagamhanan sa tanang hut-ong naghatag ug mas dakong pagtagad sa pagplano sa pamilya ug nagsagop ug mas epektibong mga paagi,” nag-ingon si Peng Peiyun, ministro sa Komisyon sa Pagplano sa Pamilya sa Estado. Ubos sa programa ang lokal nga mga opisyal gihimong responsable sa pagpaus-os sa gidaghanon sa pagpanganak sa ilang mga ginsakpan ug mahimong silotan kon mapakyas sa pagbuhat niana. Sa daghang kaso kini nagkahulogan ug pinugsanay nga pagpalanday sa kababayen-an nga may anak na ug pagpabayad ug dagko kaayong multa alang niadtong nanganak nga walay-pagtugot. Sa dihang ang mga taga-balangay dili makabayad sa mga multa, ang ilang mga kabtangan ilogon o dugmokon, ug ang ilang mga balay sagad nga gub-on. Ang 1.17 ka bilyong molupyo sa Tsina naglangkob na sa mga 22 porsiento sa populasyon sa kalibotan.
‘Dakong Suliran sa Panglawas sa Tuig 2000’
Ang Pranses nga medikal nga mga opisyal nagatagna nga ang “chronic type-C hepatitis mahimong dakong suliran sa panglawas sa Pransiya sa tuig 2000.” Ang mga kinutlo gikan sa usa ka medikal nga taho nga migula sa mantalaan sa Paris nga Le Monde nag-ingon nga ang suliran adunay duha ka hinungdanong kinaiya: ang “hinungdanong bahin nga gidula sa pag-abuno ug dugo diha sa pagpakaylap sa kagaw” ug ang “hilabihan ka kusog nga pagtubo [sa kagaw] sa dugayng molungtad nga porma niini.” Gibanabana nga tali sa 500,000 ug 2,000,000 ka tawo sa Pransiya ang natakboyan karon sa kagaw ug nga 62 porsiento niini lagmit magkasakit ug chronic nga hepatitis, uban sa riyesgo sa cirrhosis sa atay o kanser sulod sa 10 ngadto sa 30 ka tuig. Ang mga doktor nag-ingon nga bisan kon kadaghanang tawo nga natakboyan sa hepatitis C walay mga simtoma, ang tagna sa ilang sakit sama ra ka makahahadlok.
Kapeligrohan sa Basura sa Kawanangan
“Ang basura sa wanang nahimong labaw ug labaw pang suliran sa mga panaw sa kawanangan,” nagtaho ang Süddeutsche Zeitung. Ang unang Uropanhong Komperensiya sa Basura sa Kawanangan, nga gihimo sa Abril sa Darmstadt, Alemanya, naghisgot sa “pangutana kon unsay buhaton sa nagakadaghang mga dugmok sa kawanangan nga nalangkoban sa dili-aktibong mga satelayt, mga ginamit ug sinalibay nga mga bahin sa mga roket, o nawalang himan gikan sa mas unang mga misyon sa kawanangan.” Gibanabana nga kapin sa 7,000 ka butang nga samag gidak-on sa bola sa tenis o mas dako pa ang naglupadlupad libot sa yuta, maingon man ang kapin sa 100,000 ka mas gagmayng mga tipak. Ang mga panaw sa Ruso ug sa T.B. maoy nakaingon sa 95 porsiento sa basura sa kawanangan. “Dihay pila ka kahimtang diin dihay halos wala malikaying panagbanggaay sa di pa dugayng katuigan tali sa aktibong mga himan sa kawanangan ug sa basura nga naglupadlupad sa palibot,” midugang ang mantalaan. “Ang estriktong pagsanta sa basura ug ang internasyonal nga mga sabotsabot sa umaabot nga mga proyekto sa kawanangan mao lamay solusyon kon ang mga panaw ngadto sa kawanangan dili mameligro nga taposon sa sunod nga milenyo.”
Ang Panaglalis sa Hapon Bahin sa Bandera ug Nasodnong Awit
Ang di pa dugayng gipagula nga mga talaan sa mga miting sa kawani sa publikong mga tunghaan sa Yamato, Hapon, nagpakita nga ang mga prinsipal sa tunghaan “nagpatuman sa balaod sa Ministri sa Edukasyon mahitungod sa pag-isa sa nasodnong bandera ug sa pag-awit sa nasodnong awit . . . , bisan pa sa kusganong pagsupak gikan sa kadaghanan sa mga magtutudlo,” nagtaho ang Mainichi Daily News. “Ang isyu mahitungod sa pag-apil sa Hinomaru [nasodnong bandera] ug Kimigayo [nasodnong awit] sa mga seremonyas sa eskuylahan nakapahinabog panaglalis sa tibuok nasod tungod sa kalabotan niini nila sa panahon-sa-gubat nga ultranasyonalismo ug imperyalismo sa Hapon.” Sumala sa Asahi Evening News, ang mga magsusupak naglangkit sa bandera ug nasodnong awit ngadto sa pagsimba sa emperador ug nag-ingon nga ang pagpugos sa mga bata sa pag-awit sa nasodnong awit “maoy pagpatuman sa tinong relihiyosong kredo nganha kanila.” Ang subay-sa-balaod nga mga katungod sa kagawasan sa relihiyon ug konsensiya ginasupak, sila nag-ingon.
Nabutyag ang Nukleyar nga mga Katalagman
Ang bag-ong impormasyon bahin sa dapit sa usa sa kinagrabehang nukleyar nga mga aksidente sa kalibotan nahibaloan sa publiko human gitago sa katuigan, nag-ingon ang mantalaan sa Paris nga International Herald Tribune. Sa pakiglumba niini sa paghimo ug nukleyar nga mga armas, ang kanhing gobyerno sa Sobyet nagtukod ug planta sa plutonium sa Kabukirang Ural. Gikan sa pagsugod sa konstruksiyon niadtong 1948 hangtod sa 1951, ang biya nga radioaktibo sa planta gilabay lamang sa lokal nga kasapaan, nga gigamit usab sa pagpanguma ug pag-inom. Unya, sa 1957, ang pila ka nukleyar nga biya didto mibuto, nga nagpagula ug daghang radioaktibong materyal ngadto sa atmospera sa yuta. Ang laing hitabo nahitabo sa 1967, sa dihang ang duol nga lanaw nga gigamit ingong labayanan sa nukleyar nga biya mihubas. Ang hangin nagdala sa radioaktibong biya latas sa halapad nga teritoryo. Ang mga siyentipiko nagtuo nga ang radioaktibong hugaw gikan sa tulo ka hitabo nag-apektar sa mga 450,000 ka tawo.