Mahiusa pa ba ang Kalibotan?

‘Kasagaran, dumti ang imong silingan daw mao ang sanglitanan sa 1992.’

MAO kana ang hunahuna sa Newsweek. Ang magasin midugang: “Kining maong pagkabahinbahin​—silingan batok silingan, rasa batok rasa, nasyonalidad batok nasyonalidad—​maoy mga butang nga atong naandan, ug ang mga panghitabo niining tuiga nagpatunghag mga pagduhaduha kon kaha kita miarang-arang na sa pagbuntog niining mga sulirana.”

Di pa dugay, ang mga pagpangatake, pagpamatay, ug mga panglugos sa kanhing Yugoslavia nahimong ulohan sa mga balita sa tibuok kalibotan. Sa Bosnia ug Herzegovina lamang, ingon ka daghan sa 150,000 ang gipamatay o nangawala. Ug duolan sa 1,500,000 ang napalagiw gikan sa ilang mga balay. Makaingon ka ba nga kining makapasubong mga kahimtang dili gayod mahitabo sa imong silinganan?

Ang opisyal sa HK nga si José-María Mendiluce nagpasidaan: “Ang mga tawo mausab sa pagkahimong mga makina sa pagdumot ug pagpatay sa kasayon. . . . Adunay tinamdan sa Kasadpan nga ginasangka ang gubat tulo ka oras gikan sa Venice tungod lamang kay ang Balkan nga katawhan lahi sa ubang mga Uropanhon. Peligroso kaayo kana nga sayop.”

Sa dihang ang Unyon Sobyet nabungkag sa 1991, ang etnikong kapintasan sa wala madugay misunod. Hapit 1,500 ang nangamatay, ug mga 80,000 ang nawad-ag mga balay sa kanhing Sobyet nga republika sa Georgia. Ginatos ang nangamatay, ug libolibo ang nawad-ag mga balay sa panag-away sa Moldova. Daghang kinabuhi usab ang nakalas sa mga panag-away tali sa Armenia ug Azerbaijan, maingon man sa ubang kanhi Sobyet nga mga republika.

Ang kinadak-an sa kanhi Sobyet nga mga republika mao ang Rusya. Bisan didto daghang etnikong pundok ang nagtinguha sa pagporma sa ilang kaugalingong independenteng mga nasod. Busa, ang The European nagtaho niining ting-init: “Ang Rusonhong Pederasyon nagaatubang ug pagkabungkag.” Ang mantalaan nag-ingon: “Sa miaging pila ka semana, tulo ka rehiyon ang mibotar sa pagdeklarar sa ilang kaugalingon ingong mga republika . . . Tulo pa ang nagpaila niining miaging semana nga sila mosunod.”

Kon maporma ang independenteng mga nasod, malisdan ka sa di-kaayo pamilyar nga mga ngalan, sama sa Kaliningrad, Tatarstan, Stavropolye, Chechnya, Vologda, Sverdlovsk, Bashkortostan, Yakutiya, ug Primorye. Dili ba kini susama sa nahitabo sa kanhing Yugoslavia​—diin ang Serbia, Croatia, ug ang Slovenia naporma ug diin ang uban pang mga nasod mahimong mamugna?

Ang kalihim sa nasod sa T.B. nga si Warren Christopher naghisgot bahin sa “pagtungha sa dugay nang napugngang mga panagbanging etniko, relihiyoso ug rehiyonal” ug nangutana: “Kon kita dili makakaplag ug usa ka paagi diin ang lainlaing etnikong mga pundok magkahiusang magpuyo sa usa ka nasod, pila pa ka nasod unya ang atong mabatonan?” Siya miingon nga aduna unyay linibo.

Pagkabahinbahin Bisag Asa

Pila ka etniko, relihiyoso, ug rehiyonal nga panagbangi ang gituohan nimong nagapadayon sayo niining tuiga? Makaingon ka ba ug 4, 7, 9, 13, tingali 15 pa? Sa Pebrero, ang The New York Times naglista ug total nga gidaghanong 48! Ang telebisyon tingali dili makahatag kanimog mga hulagway sa dugoong patayng mga lawas ug sa nalisang nga mga kabataan gikan nianang 48, apan nagpahimo ba kana sa trahedya nga dili tinuod alang sa mga biktima?

Halos walay dapit sa kalibotan diin ang panag-away daw dili posibleng mahitabo. Sa Nigeria, diin adunay mga 200 ka etnikong pundok, nameligro sa sibil nga gubat. “Ang maong panag-away,” mitaho ang magasing Time, “makapasangka sa tulo ka kinadagkoang etnikong pundok​—Hausa, Ibo, ug Yoruba​—batok sa usag usa.” Kana midugang: “Sumala sa pagtan-aw niana sa pila ka analista, ang Nigeria maoy Yugoslavia nga nagpaabot nga mahitabo.”

Ang Kasadpan Aprikanhong nasod sa Liberia nadaot usab sa etnikong kapintasan. Usa ka lider sa gerilya gipaluyohan sa tribong Gio ug Mano sa pagpalagpot sa presidente, kinsa sakop sa etnikong pundok nga Krahn. Kapin sa 20,000 ang nangamatay diha sa misangpot nga sibil nga gubat, ug ginatos ka libo ang nawad-ag pinuy-anan.

Sa Habagatang Aprika, ang mga puti ug mga itom gisabong batok sa usag usa sa pakigbisog sa politikanhong pagmando. Apan ang panag-away dili lamang sa itom batok sa puti. Sa miaging tuig lamang, hapit 3,000 ang nangamatay sa panag-away batok sa magkaatbang nga mga pundok nga itom.

Sa Somalia duolan sa 300,000 ang nangamatay ug usa ka milyon ang nawad-ag balay sa dihang ang panag-away batok sa banay mibuto ngadto sa sibil nga gubat. Sa Burundi ug Rwanda, ang etnikong mga panagsangka batok sa Hutus ug Tutsis mitultol ngadto sa libolibong kamatayon sa di pa dugayng katuigan.

Ang panag-away daw walay pagkatapos tali sa mga Hudiyo ug Arabo sa Israel, tali sa mga Hindu ug Muslim sa India, ug tali sa mga Protestante ug Katoliko sa Irlandiya. Ang rasanhong kapintasan mibuto usab sa miaging tuig sa Los Angeles, California, nga nakakalas ug kapin sa 40 ka kinabuhi. Kon diin gani ang katawhan nga lainlain ug rasa, nasyonalidad, o relihiyon magkinabuhing haduol sa usag usa, ang pintas nga panag-away maoy kasagarang mahitabo.

Ang mga tawo ba makasulbad niining suliran sa etnikong panag-away?

Duyog nga Paningkamot sa Katawhan

Tagda, pananglitan, kon unsay nahitabo sa mga paningkamot sa kanhing Yugoslavia ug kanhing Unyon Sobyet. Niadtong 1929, ang Yugoslavia naporma sa pagsulay sa paghiusa ngadto sa usa ka nasod ang lainlaing etnikong pundok nga nagpuyo sa habagatan-silangang Uropa. Ang Unyon Sobyet samang gimugna pinaagi sa paghiusa sa nagkalainlaing katawhan nga adunay lainlaing rasa, relihiyon, ug nasodnong mga kagikan. Sulod sa daghang dekada ang duha ka nasod may lig-ong sentral nga mga kagamhanan nga nagpahiusa kanila, ug sa ulahi daw ang ilang mga molupyo nakakat-on sa pagpuyo nga may panaghiusa.

“Ang etnikong mapa sa wala-pay-gubat nga Bosnia, ug sa pagkamatuod ang wala-pay-gubat nga Yugoslavia, maoy sama sa panit sa jaguar,” matud pa sa iladong taga-Serbia. “Ang mga tawo nagkasagolsagol.” Sa pagkamatuod, mga 15 porsiento sa mga kaminyoon sa Yugoslavia maoy taliwala sa mga tawo nga lainlain ug etnikong mga pundok. Ang samang kahimtang nga daw may panaghiusa namugna gumikan sa pagsagol sa etnikong mga pundok diha sa Sobyet Unyon.

Busa, dako ang kakurat sa dihang, human sa daghang dekada nga daw malinawon, ang etnikong kabangisan mibuto. Karon, sumala sa gisulat sa usa ka manunulat, ang mga tawo karon “naghimog talaan sa gilangkoban sa kon unsay kanhing Yugoslavia pinaagi sa rasa, relihiyon ug nasyonalidad.” Aw, sa dihang kining gamhanang mga gobyerno napukan, kini bang mga nasora nabungkag?

Mga Hinungdan

Ang mga tawo sa kinaiyanhon dili magdumot sa mga tawo sa laing etnikong pundok. Sumala sa giingon sa kanhing popular nga awit, kinahanglang ikaw ‘matudloan ug maayo sa dili pa ulahi ang tanan, sa dili pa ikaw mag-edad ug sayis o siyete o otso, sa pagdumot sa tanang tawo nga gidumtan sa imong mga paryente.’ Kining awita naghisgot bahin sa usa ka batan-ong magtiayon nga dayag lahi ug rasa. Apan, sumala sa propesyonal sa mental nga kahimsog nga si Zarka Kovac, ang mga tawo sa kanhing Yugoslavia “halos walay pisikal nga kalainan.” Bisan pa niana, ang kabangisan dili gayod masabtan. “Imong putolputolon ang tawo nga imong gipatay aron dili mailhan ang imong igsoon,” matud ni Kovac.

Tin-aw, ang maong rasanhon ug etnikong pagdumot dili bahin sa tawhanong kinaiyahan. Ang mga tawo natudloan ug maayo sa mga tigpropaganda ug mga paryente nga wala makalimot sa kanhing mga kapintasan. Kinsa kahay nagpaluyo niining tanan? Naningkamot sa pagsabot sa kalisang sa gubat, usa ka negosyante gikan sa Sarajevo natukmod sa paghinapos: “Human sa usa ka tuig nga gubat sa Bosnia ako nagtuo nga maniobra kini ni Satanas. Kini lunlon kabuangan.”

Bisan pag daghan dili motuo nga naglungtad si Satanas nga Yawa, ang Bibliya naghisgot gayod sa paglungtad sa dili-makita, labaw-tawhanon nga persona kinsa adunay dako negatibong epekto sa kinaiya sa mga tawo. (Mateo 4:1-11; Juan 12:31) Kon hunahunaon nimo kana​—ang tanang dili-makataronganong pagpihig, pagdumot, ug kabangisan—​tingali ikaw mouyon nga ang Bibliya tinuod sa dihang kini nag-ingon: “Ang usang gitawag Yawa ug Satanas . . . naglimbong sa tibuok-pinuy-anang yuta.”​—Pinadayag 12:9;1 Juan 5:19.

Usa ka Bidlisiw sa Paglaom

Kon atong palandongon ang bag-o pang kagubot sa kalibotan, ang damgo sa nagkahiusang katawhan daw labi pang nagakalayo sukad masukad. Ang nasyonalistikanhon ug etnikong mga panagtigiay labi pang naghulga sa paglungtad sa tawo. Bisan pa, taliwala niining tibuok-yutang kangiob, usa ka bidlisiw sa paglaom hayag kaayong nagasidlak. Sa panahon sa ting-init sa 1993, usa ka pundok sa mga tawo nga gikan sa naggubatayng etnikong mga pundok nagpasundayag ug usa ka bugkos nga nagtugot kanila sa pagbuntog sa etnikong panag-away ug duyog nga nagabuhat diha sa gugma ug panaghiusa.

Sa kasukwahi, kini nga bugkos napamatud-ang maoy hinungdan nga kasagarang nagpabahin sa mga tawo​—relihiyon. Ang magasing Time nagtaho: “Kon imong kagisan ang bisan unsang agresibong tribalismo, o nasyonalismo, sagad makita nimo sa ilalom ang relihiyosong uyok . . . Ang relihiyosong mga pagdumot kiling sa pagkamahimong mapintas ug malupigon.” Sa samang hunahuna, ang India Today nag-ingon: “Ang relihiyon mao ang bandera diin ilalom niini ang labing mangilngig nga mga krimen ginahimo. . . . Kini nagabuhi ug hilabihang kabangisan ug usa ka malaglagon kaayong gahom.”

Sa pagkamatuod, ang relihiyon maoy bahin sa suliran, dili mao ang sulbad. Apan kining usa ka relihiyosong pundok nga nahisgotan sa ibabaw​—usa ka pundok nga adunay igoigong gidaghanon—​nagpakita nga ang relihiyon makapahiusa, dili makapabahin. Kinsa man gayod ang naglangkob niining pundoka? Ug nganong nakatagamtam silag dakong kalamposan sa dihang ang uban napakyas? Sa pagtubag gidapit ka namo sa pagbasa sa sunod nga mga artikulo. Ang pagbuhat niana lagmit maghatag kanimo ug bag-ong panan-aw sa umaabot sa katawhan.

[Picture Credit Line sa panid 3]

Lubnganan sa Bosnia. Haley/​Sipa Press