“Labing Mapuslanong Kahoy sa Tawo”

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Kenya

ALANG sa kadaghanang tawo ang lubi maoy usa ka tapolang tan-awong kahoy—simbolo mismo sa pagpahulay ug pagpahayahay. Apan alang sa mga tawo nga nagpuyo sa Isla sa Mombasa sa kadaplinan sa baybayon sa Kenya, labaw pa kini niini. Gitawag sa uban kining malumo nga higante nga usa ka “kahoy sa kinabuhi.” Alang niining mga nagpuyo sa kadaplinan sa baybayon, ang lubi adunay makakurat nga katakos dili lamang sa paghatag katahom kondili sa paghatag usab ug daghang pangunang panginahanglan sa kinabuhi sa tawo.

Ang lubi magamit sa daghan kaayong praktikal nga paagi. Nan, dili katingad-an nga ang lubi gitawag ug “kahoy sa kadagaya,” “botelya sa gatas sa pultahan sa mga tawo,” ug “ang labing mapuslanong kahoy sa tawo.” Ang The Coconut Palm​—A Monograph nag-ingon: “Tingali nagapatungha kinig mas daghang produkto nga magamit sa mga tawo kay sa bisan unsa pang kahoy.”

Gama sa Lubi

Gigamit sa mga tawo sa baybayon sa Kenya ang lubi sa daghang mamugnaong paagi. Tagda, pananglitan, si Kadii, usa ka lokal nga ginang sa panimalay. Siya nagpuyo niining tropikanhong palibot sukad pa sa pagkabata. “Ang lubi ba may dakong bahin sa inyong panimalay?” kami nangutana.

Si Kadii mitubag: “Klaro pa sa akong panumdoman nga migamit kamig mga lubi sa among kusina sa bata pa ako. Sanglit gahi man ang bagol ug lig-on, nagsilbi kining mga tasa, kutsara, ug mga luwag. Ang mas dagkong mga bagol gigamit ingong mga panaksan sa sabaw ug mga kabo. Bahin sa among edukasyon sa eskuylahan ang pagtuon sa pagdesinyo ug paghimo niining mga butanga ingong galamiton sa balay.”

Ang bana ni Kadii, si Mbagah, nga nagdako usab sa baybayon, daghang ikasulti bahin sa gamit sa lubi gawas sa kusina. “Ingong bata nga nagdako,” nahinumdom si Mbagah, “akong nakita kining kahoya nga kinahanglanon kaayo sa kinabuhi.”

Pananglitan, bahin sa tabla sa lubi, nga gahi ug lig-on, siya miingon: “Amo kining gigamit alang sa mga salagunting, banting, tukod, haligi, ug nagkalainlaing bahin sa pagtukod.”

Komosta na man ang mga palwa sa lubi? “Diha sa kadaghanang balangay may mga babaye nga ang pangita maoy pagsulirap niining mga dahona ug himoon kining dagkong mga pligo nga pang-atop,” miingon si Mbagah. Bisan pag ang usa ka balay apupa kaayo sa naglagiting nga kainit sa tropikanhong adlaw, sa sulod sa balay hayahay ug komportable ang bation sa nagpuyo. Ang pawod nga atop dili lamang mosalipod kanila batok sa adlaw kondili libreng makasulod ang hangin niini nga makapabugnaw sa balay. Wala nay laing mahunahunaan pa nga mas maayo nga atop. Ang gisulirap nga mga palwa magsilbi usab nga maayong mga bungbong, koral, ug mga pultahan.

“Dili nato kalimtan ang mga bunot,” midugang si Mbagah nga may magarbohong pahiyom. “Makuha kini pinaagi sa pagbunot sa lubi diha sa usa ka kahoy o bara nga giugsok sa yuta nga talinis ug tumoy. Among gunitan sa duha ka kamot ang lubi, ihansak kana sa tugsok ug ligwaton kana aron maukal ang bunot gikan sa bagol.” Ang bunot makapatunghag nindot bulagaw nga lanot, nga magamit ingong mga pahiran sa salog, alpombra, karpet, iskoba, silhig, ug gani pang-unod sa mga kutson.

“Lami pa kay sa Bino”

Ang lubi maoy hinungdanong bahin usab sa pagkaon ug ginakaon sa hapit tanang ang-ang sa pagtubo niini. Ang butong (gitawag ug dafu sa lokal nga pinulongan, Kiswahili) naundan sa dalisay, maayo, ug sustansiyadong tubig nga lamian kaayo. Ang tubig mahimong idalit diha sa iyang natural nga sudlanan pinaagi lamang sa paglungag sa butong​—angay gayod nga ilimnon alang sa tropikanhong kauhaw! Ang bantog nga eksplorador nga si Marco Polo gikataho nga miingon bahin niining tubig sa lubi: “Ang tubig sa lubi ingon ka tin-aw sa tubig, bugnaw ug maayog timpla, ug lami pa kay sa bino o bisan sa unsang ubang matang sa ilimnon.”

Mao usab kanay isulti kanunay sa mga turista sa dihang sila mosuyop niining lokal nga ilimnon sa unang higayon. Ug sa dihang mahurot na ang tubig, ang sinapsap nga panit sa butong magamit sa pagkandos sa espisohon nga unod niini. Kini humok, tam-is, ug makarepresko. Samtang ang lami sa butong maoy bag-o alang sa mga bisita, alang sa mga taga baybay ang tubig sa butong maoy ordinaryo adlaw-adlaw nga ilimnon, ug gipabilhan kaayo kini sa panahong nihit ang tubig nga ilimnon.

Putahe nga Lubi

Ang labing bililhong bahin sa lahing nga lubi mao ang unod niini, o bunga. Mahimo kining kaonon human maukal sa bagol, kudkoron alang sa lainlaing sud-an, o pug-on aron makuha ang bililhong tuno.

Nahinumdom si Kadii: “Sa bata pa, seguradohon gayod nako nga may tuno kanunay nga magamit sa pagluto.” Sa kasagaran, ang tuno idugang aron molutaw pa ang lami sa isda, manok, batong, kan-on, patatas, kamoteng-kahoy, ug pan. Monanam usab ang lami sa curry. Apan mausisaon kami kon giunsa pagkuha ni Kadii ang tuno.

“Among gamiton ang mbuzi (kudkoran),” miingon si Kadii. Ang mbuzi mao ang pulong sa Kiswahili nga nagtumong sa usa ka bangkitong kahoy nga mga 15 sentimetros ang gitas-on. Kini adunay giringgiringong sulab nga nagsiwil, nga sa linain gidesinyo sa pagkudkod sa lubi nga kinamot. “Kaming mga bata malingaw sa paglingkod sa mbuzi. Mokuha kamig pikas sa lubi ug kudkoron kana diha sa giringgiringon nga sulab hangtod mahurot ang unod diha sa bagol. Ang sunod nga lakang mao ang paghipos sa kinudkod nga lubi ug ibutang kana sa taas samag-imbudo nga salaan nga gama sa ginit. Unya among pug-on kanang lami nga tuno.”

Ang lubi usa gayod ka prutas, ug kini maayong iparis sa ubang tropikal nga mga prutas. Ang usa maglaway bisan sa paghunahuna lamang sa usa ka putaheng prutas nga bag-ong hiwa nga kapayas, pinya, mangga, saging, kahil, ug passion fruit nga giaburan ug kinudkod nga lubi o kaha sa unang pinuga nga tuno.

Ang usa ka karaang panultihon nagkanayon: “Siya nga nagtanom ug lubi nagtanom . . . ug pagkaon ug ilimnon, puloy-anan sa iyang kaugalingon ug panulondon sa iyang mga anak.” Ang daw tapolang tan-awong lubi dili diay tapolan. Ug bisan lalisonon pa kon kini ba kaha ang labing mapuslanong kahoy sa tawo o dili, kini sa pagkamatuod maoy simbolo sa kaabunda niining yuta sa Aprika!