May Igong Luna ba Alang sa Tawo ug sa Hayop?

NGANONG nagkadiyutay ang ihalas nga kahayopan sa daghang bahin sa Aprika? (Tan-awa ang kahon, kaatbang nga panid.) Gipasanginlan sa pipila ang kusog nga pagdaghan sa tawhanong populasyon sa kontinente.

Tinuod, ang pila ka bahin sa Aprika, ilabina sa mga siyudad, sobra ug mga tawo. Gawas pa, ang kabanikanhan nasobrahan sa pagpasibsib sa binuhing mga hayop sa daghang magbabaol. Pananglitan, tagda ang daghag-tawong mga rehiyon sa Venda, Gazankulu, ug Kangwane, nga sikbit sa Kruger National Park. Ang maong mga yutang-natawhan sa mga itom nahimong bahin sa kanhing polisang apartheid sa Habagatang Aprika ug may densidad sa populasyon nga gikan sa 70 ngadto sa kapin sa 100 ka tawo matag kilometro kuwadrado. Ang pagbiyahe agi sa maong mga rehiyon aron magpahimulos sa bakasyon sa Kruger National Park makapikal. “Ang mga komunidad nga nagpuyo sa mga utlanan . . . maoy kabos, kadaghanan walay trabaho ug gigutom,” misaysay ang mantalaang Sowetan sa Habagatang Aprika. “Ang kahayopan,” nag-ingon ang laing mantalaang lokal, ang The Natal Witness, “nagpuyo sa lunhawng katahom sa pikas nilang bahin sa koral.”

Sumala sa bag-ong mga taho, giplano sa mga awtoridad sa Kruger Park nga mohimog dugang pa aron tabangan ang mga tawo sa mga utlanan sa parke. Apan unsay mahitabo kon wagtangon ang tanang koral ug tugotan ang mga mangangayam, mga tigbuhig baka, ug mga molupyo? Nahadlok ang mga konserbasiyonista nga sa kadugayan mapuo ang kadaghanang ihalas nga kahayopan, sumala sa nahitabo sa ubang mga nasod.

Ang mga reserbasyon sa hayop nga maayong pagkadumala adunay hinungdanong bahin aron mapreserbar ang ihalas nga kahayopan, ilabina diha sa mga rehiyon nga nagdasok ang mga tawo. Ang mga reserbasyon makapatungha usab sa gikinahanglan-pag-ayong salapi gikan sa mga turistang langyaw. (Tan-awa ang kahon, panid 5.) “Kining mga lunaa,” mihinapos ang Aprikanong magsusulat si Musa Zondi, diha sa artikulo sa Sowetan nga gihisgotan sa ibabaw, “mohatag usab ug kahigayonan sa trabaho alang sa libolibong tawo​—ilabina sa mga nagpuyong kasikbit sa maong mga reserbasyon. Dugang pa, kini among panulondon. Wala nay mas maayong gasa nga ikabilin namo sa among mga anak kay niining mga lugara.”

Sobrang Tawo​—Ang Bugtong Hulga?

Ang sobrang tawo dili maoy bugtong hulga sa ihalas nga kahayopan sa Aprika. Pananglitan, tagda ang upat ka dagkong nasod sa Aprika nga parehog utlanan: Namibia, Botswana, Angola, ug Zambia. Gisakop nila ang yuta nga dako pa kay sa India, apan adunay gitapong densidad sa populasyong 6 lang ka tawo matag kilometro kuwadrado. Kana gamay ra kon itandi sa densidad sa populasyon sa mga nasod sama sa Alemanya, nga adunay 222 matag kilometro kuwadrado; Britanya, nga adunay 236 matag kilometro kuwadrado; ug India, nga adunay 275 matag kilometro kuwadrado! Sa pagkamatuod, ang densidad sa populasyon alang sa tibuok Aprika, 22 matag kilometro kuwadrado, maoy ubos kaayo sa aberids sa kalibotan nga 40.

“Kusog kaayo ang pagdaghan sa mga tawo sa Aprika,” miangkon ang taga-Zambia nga si Richard Bell diha sa librong Conservation in Africa, “apan ang katibuk-ang densidad sa populasyon ubos gihapon gawas diha sa pila ka panagtapok sa sentro.”

Ang mga sakit, makapadaot nga mga hulaw, internasyonal nga kalihokan sa ilegal nga pagpangayam, mga gubat sibil, ug pagpasagad sa mga mamumuo sa kabanikanhan ngatanan nakaamot sa nagkamenos nga ihalas nga kahayopan sa Aprika.

Ang panagtigi sa gamhanang mga nasod tali sa kanhi Unyon Sobyet ug sa Kasadpan misangpot sa mga away sa tibuok Aprika, uban sa pagbubo sa duha ka kiliran sa komplikadong mga armas ngadto sa kontinente. Kasagaran, pipila sa awtomatikong mga armas gigamit sa pagpatay sa ihalas nga kahayopan aron ipakaon sa gigutom nga mga manggugubat ug aron makabaton ug dugang armas gikan sa halin sa mga bangkil sa elepante, mga sungay sa rhino, ug ubang tropeyo ug produktong ginama gikan sa hayop. Ang kusog nga pagpatay ug ihalas nga kahayopan wala moundang sa pagkatapos sa Bugnawng Gubat. Ang mga armas nagpabilin gihapon sa Aprika. Mahitungod sa usa sa mga gubat sibil sa Aprika, sa Angola, ang magasing Africa South nagtaho: “Ang ilegal nga pagpangayam, nga kaylap sa katibuk-an sa gubat, migrabe sukad sa pag-undang sa pinusilay kay dili na makontrolar ang nabungkag nga mga manggugubat.” Ug kanang gubata gipadayon na usab.

Daghang ilegal nga mangangayam nagpameligro sa ilang mga kinabuhi tungod sa dagkong mga salaping nalangkit. “Ang usa ka sungay [sa rhino] mahimong mokostar ug $25,000,” nagtaho ang usa ka Aprikanhong mantalaan, ang The Star. Usa ka konserbasiyonista, si Dr. Esmond Martin, miduaw sa usa ka nasod sa Asia niadtong 1988 ug nakadiskobreng ang prisyo sa sungay sa rhino miuswag sa tulo ka tuig gikan sa $1,532 ngadto sa $4,660 ang usa ka kilo.

Kinsay Mouna sa Pag-igo?

Ang hingaping mga lakang gihimo aron sa pag-awhag sa pagtagad sa hulgang gipahinabo sa panginahanglan sa garing ug sungay sa rhino. Sa Hulyo 1989, milyonmilyong tumatan-aw sa TV sa tibuok kalibotan ang mitan-aw sa dako kaayong tapok sa 12 ka toneladang garing, nga may gibanabanang bili nga tali sa tulo ka milyon ug unom ka milyong dolyares, nga gisunog sa presidente sa Kenya, si Daniel arap Moi. Ang direktor sa ihalas nga kahayopan sa Kenya, si Dr. Richard Leakey, gisukna kon sa unsang paagi ikapakamatarong kanang dayag nga dakong pag-usik. “Dili unta kami makakombinsir sa mga tawo sa Amerika, sa Canada o sa Hapon nga mohunong sa pagpalit ug garing kon magbaligya pa kami niana,” siya mitubag. Sa pagkatinuod, kanang mga lakanga nakapakurat sa daghang tawo nga mikooperar sila sa internasyonal nga pagdili sa negosyo sa garing. Ang panginahanglan sa mga produkto sa garing mius-os pag-ayo.

Bahin sa rhino, ang estorya maoy lahi. Bisan pag ang presidente sa Kenya nagsunog sa sungay sa rhino nga mibilig minilyong dolyares niadtong 1990, ang panginahanglan nagpadayon. (Tan-awa ang kahon nga “Kon Nganong Popular Kaayo ang Sungay sa Rhino,” panid 9.) Aron panalipdan ang nagkadiyutayng rhino, ang pila ka nasod migabas na lang sa mga sungay niining mga hayopa. Usahay kini maoy makuyaw nga lumba kon kinsay makauna pag-igo, ang konserbasiyonista pinaagi sa udyong nga makapahinabo sa dili paglihok o ang ilegal nga mangangayam pinaagi sa makapatay nga awtomatikong armas.

Usa ka Bag-ong Kiling sa Pagpreserbar

Ang mga mangangayam ug mga konserbasiyonistang taga-Kasadpan dugay nang nagpabili sa mga katakos sa pagsubay sa agi sa hayop sa mga tagabanika. Sa pagkatinuod, daghang Aprikano ang adunay talagsaong kahibalo bahin sa ihalas nga kahayopan. “Kinadak-an sa maong kahibalo,” mipatin-aw si Lloyd Timberlake diha sa iyang librong Africa in Crisis, “gipasa sa binabang paagi, ug nameligro samtang ang mga Aprikano mobiya sa banika ug mangadto sa siyudad . . . Sa ingon ang kalibotan nameligrong mawad-an sa . . . gitawag sa antropologong si Leslie Brownrigg nga ‘daghang tawo-kasiglohan nga siyentipikanhong panukiduki.’”

Sa nangagi, ang koloniyal nga mga gobyerno nagtukod ug nasyonal nga mga parke pinaagi sa paghingilin sa mga mamumuo nga sa kasiglohan nagdepende sa ihalas nga kahayopan alang sa pagkaon. Karon ang pila ka Aprikanhong gobyerno nagatinguha sa tabang niining dugay-nang-gipasagdang mga mamumuo. “Sa ubay-ubayng nasod sa habagatang Aprika,” nagtaho ang Worldwatch Institute, “gilung-an sa estado ang bug-os nga pagkontrol sa ihalas nga kahayopan. Ang mga komunidad sa banika nga nagpuyo sa 10 sa 31 ka Lunang Nagdumala sa Kahayopan sa Zambia gitugotan sa mga katungod alang sa ihalas nga kahayopan; ang ilegal nga pangayam mius-os pag-ayo ug ang gidaghanon sa ihalas nga kahayopan morag nahibalik ingong resulta.” Adunay ubang mga taho mahitungod sa kalamposan diin ang mga mamumuo sa banika nalangkit sa ilang kaugalingong pagpreserbar, sama sa taliwala sa itom nga rhino ug sa desyertong mga elepante sa Kaokoland sa Namibia, sa mga reserbasyon sa hayop sa Kangwane sa Habagatang Aprika, ug sa ubang nasod sa Aprika.

Bisan pa niining masaarong kiling, ang mga konserbasiyonista mabalak-on gihapon bahin sa ugma-damlag. Kon labaw man ugaling kining bag-ong paagi sa pagsulbad temporaryo lamang nga solusyon. Sa ngadtongadto, ang kusog nga pag-uswag sa populasyon sa tawo nagpabilin nga usa ka hulga. “Sa sunod nga siglo,” saysay sa U.S.News & World Report, “ang populasyon sa tawo gidahom nga mouswag sa mga 5 ka bilyon, ilabina sa nagkaugmad nga kanasoran nga, dili sulagma, mao usab ang kataposang mga silonganan sa ihalas nga kahayopan sa planeta.”

Samtang ang mga tawo mokatap ngadto sa mga dapit sa kamingawan, maugmad ang panagbangi tali sa tawo ug sa hayop. “Daghang espisye sa dagkong Aprikanhong kahayopan dili makapahiuyon sa kadaghanang matang sa kaugmaran sa banika, pananglitan ang elepante, hippopotamus, rhinoceros, bupalo, leyon ug buaya, ingon man ang pipila sa dagkong mga antelope, mga unggoy ug mga baboy,” misaysay ang librong Conservation in Africa.

Sanglit ang tawo daw walay solusyon sa tagdugay nga paglungtad sa ihalas nga kahayopan sa Aprika, kinsa ang aduna?

[Kahon/​Mapa sa panid 7]

“Ang bupalo mius-os gikan sa 55,000 ngadto sa menos sa 4,000, ang waterbuck gikan sa 45,000 ngadto sa menos sa 5,000, ang zebra gikan sa 2,720 ngadto sa mga 1,000, ug ang hippo nakunhoran gikan sa 1,770 ngadto sa mga 260.”​—Usa ka pagtandi sa duha ka surbing gikan sa ayroplano nga gihimo niadtong 1979 ug 1990 sa Marromeu Delta sa Mozambique ug gitaho diha sa magasing African Wildlife, Marso/Abril 1992.

“Niadtong 1981 mga 45,000 ka zebra ang nanglalin agi sa kasagbotan ug kalasangan [sa amihanang Botswana]. Apan pagka 1991 mga 7,000 lamang ang nakakompleto sa samang panaw.”​—Gikan sa magasing Getaway sa pagsubli niini sa video sa ihalas nga kahayopan nga Patterns in the Grass, Nobyembre 1992.

“Panahon sa among pagduaw [sa Togo, Kasadpang Aprika] nakaplagan namo ang makaiikag ug wala-damhang gidaghanon sa mga elepante sa lasang sa Fosse aux Lions Nature Reserve . . . Ang usa ka senso gikan sa ayroplano nga gihimo sa Marso 1991 mipatungha sa katibuk-ang gidaghanon nga 130 ka hayop. . . . [Apan sa walay usa ka tuig,] ang gidaghanon sa mga elepante sa Fosse aux Lions mius-os ngadto sa 25.”​—Gitaho diha sa magasing African Wildlife, Marso/Abril 1992.

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Aprikanhong mga reserbasyon sa kahayopan adunay hinungdanong papel sa pagpreserbar sa daghang espisye

APRIKA

MOROCCO

KASADPANG SAHARA

MAURITANIA

ALGERIA

MALI

TUNISIA

LIBYA

NIGER

NIGERIA

EHIPTO

CHAD

SUDAN

DJIBOUTI

ETIOPIA

SENTRAL APRIKANONG REPUBLIKA

CAMEROON

CONGO

Cabinda Angola)

GABON

ZAIRE

UGANDA

KENYA

SOMALIA

TANZANIA

ANGOLA

ZAMBIA

MALAWI

NAMIBIA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

BOTSWANA

MADAGASCAR

HABAGATANG APRIKA

SENEGAL

GAMBIA

GUINEA-BISSAU

GUINEA

BURKINA FASO

BENIN SIERRA LEONE

LIBERIA

CÔTE D’IVOIRE

GHANA

TOGO

EQUATORIAL GUINEA

RWANDA

BURUNDI

SWAZILAND

LESOTHO

Fosse aux Lions

Nature Reserve

Masai Mara Game Reserve

Serengeti National Park

Marromeu Delta

Kruger National Park

Dagat Mediteraneo

Pulang Dagat

Dagat Indian

Mga Dapit nga Gihisgotan sa Artikulo

Dagkong Nasodnong mga Parke

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 9]

Kon Nganong Popular Kaayo ang Sungay sa Rhino

“THREE LEGS Brand Sungay sa Rhinoceros Kontra-Hilanat nga Tubig.” Kana ang ngalan sa usa ka popular nga tambal nga gibaligya sa Malaysia, sumala sa mga magsusulat sa librong Rhino, si Daryl ug Sharna Balfour. Ang label niining gituohan nga tambal may mensaheng sama niini: “Kining tambala mainampingon nga gigama gikan sa labing maayong pagkapili nga Sungay sa Rhinoceros ug Kontra-Hilanat nga mga Droga, ug ubos sa laktud nga pagdumala sa mga Eksperto. Kining kahibulongang tambal sama sa madyik nga mohatag ug dihadihang kahupayan sa mga nagsakit ug: Malaria, Taas nga Temperatura, Hilanat nga nagaapektar sa Kasingkasing ug sa Upat ka Kasway, Kontra sa Kalipong Tungod sa Klima, Pagkabuang, Sakit sa Ngipon, ubp.”​—Italiko amoa.

Kanang mga pagtuoha kaylap sa mga nasod sa Asia. Ang sungay sa rhino sa dagway nga likido o pinolbos dali nga mapalit diha sa daghang siyudad sa Asia. Sa paglaom nga masumpo ang pagkapopular niini, ang mga Balfour miingon: “Ang pagtomar sa sungay sa rhino adunay samang medisinal nga bili sama sa pagkitkit sa imong mga kuko.”

Sa Yemen, ang sungay sa rhino gimahal tungod sa laing katarongan​—ingong materyal para sa mga puloan sa baraw. Kapig 22 ka tonelada ang gipasulod sa nasod sa dekada sa katuigang 1970, ug lisod ang pagpangita ug angay nga puli. “Ang mga taga-Yemen,” misaysay ang mga Balfour, “nakadiskobre nga walay sama ka maayo sa sungay sa rhino kon bahin sa kadurable ingon man kanindot. . . . Kon mas madaan [ang mga puloan sa baraw] mas nindot silang tan-awon, nga mokinlaw ingon sa amber.”

[Mga graph/​Mga hulagway sa panid 8]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

2,720

1,000

1979 Populasyon sa zebra 1990

55,000

3,696

1979 Populasyon sa bupalo 1990

1,770

260

1979 Populasyon sa hippo 1990

45,000

4,480

1979 Populasyon sa waterbuck 1990

Pagtandi sa mga kaugmaran sa populasyon sa ihalas nga kahayopan sa Marromeu Delta alang sa 1979 ug 1990

[Credit Line]

Ubos sa wala: Safari-Zoo of Ramat-Gan, Tel Aviv