Ang Hayop Luyo Nianang Bililhong mga Sungay
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HABAGATANG APRIKA
SA KALIT, ang rhinoceros mihasmag nga tulin kaayo. Ang tawo nahalukso sa kiliran ug midagan ngadto sa gamayng punoan sa kahoy sa duol. Apan uban sa katingalahang kaliksi ang rhino mituyok, nga wala siya hatagig higayon sa pagkaratil ngadto sa luwas nga dapit. Gigukod siya libot sa kahoy sa makadaghan una hikaw-iti sa sungay niini ug gitugpo. Ang pobreng tawo nahagbong, nga nauntol pag-una sa mga abaga sa rhino una mahagsa sa yuta. Didto siya nagbuy-od, nga nagdahom nga yatakan o sungagon hangtod mamatay. Sa pagtikang paabante sa rhino, giisa sa tawo ang iyang tiil, apan ang rhino misimhot ra niana ug milakaw!
Mao kini ang itom nga rhino sa Aprika—maukiton, palaaway, daling makuratan. Kon ang ekselenteng sentido sa panimaho o pandungog sa rhino magpasidaan kaniya sa butang nga dili niya makita (ang iyang panan-aw lubog), maukyabon kining mohasmag sa tinubdan—mahimong usa kini ka tren o alibangbang! Bisan pag ang tindog maoy 1.5 metros sa abaga ug ang timbang moabot ug 1,000 ka kilo, makadagan kinig mga 55 kilometros sa usa ka oras ug hingpit nga motuyok!
Usahay ang paghasmag niini ginuwatsi lamang o pagduladula. Si Yuilleen Kearney, kaniadto tag-iyag usa ka batang itom nga rhino nga gitawag ug Rufus, miasoy nga “kon mas daghan ang abog nga moalibwag, mas malipay si Rufus.” Siya nahimuot nga nahinumdom sa usa ka higayon sa dihang si Rufus miabot nga “nangusmo, naghangos ug nanghasmag” latas sa kabugangan, “nga misutoy paingon sa hardin ug unya kalit nga mihunong atubangan sa pantawan, sa ugdang misaka sa mga ang-ang ug mihigda sa kiliran sa [iyang] pilopilo nga silya.”
Ang maong pagbati alang sa itom nga rhino gibati usab sa daghan nga mituon niini. Hinuon, silang tanan nagkauyon nga ang mga personalidad magkalahi taliwala sa mga rhino sama ra taliwala sa mga tawo. Busa, pagbantay sa masuk-anong rhino! Ang usa ka popular nga giyang basahon sa kahayopan sa habagatang Aprika nagpasidaan nga ang itom nga rhino “angayng dili bug-os nga saligan, ug dili apekehon.” Ikasubo, ang pagsamok sa tawo sagad maoy hinungdan sa pagkamapintason niini. Si Propesor Rudolf Schenkel, ang naluwas sa hasmag sa rhino nga unang gibatbat, nagmahay sa kamatuoran nga gihimo sa tawo ang iyang kaugalingon nga bugtong kaaway sa rhino.
Komosta ang laing rhino sa Aprika, ang puti? Ang sagad hilomong kinaiya niini naghimo niining lahi kaayo sa iyang bagis nga ig-agaw. Kini halos doble usab sa gidak-on sa itom, nga maoy ikatulo-kinadak-ang hayop sa mamala sa kalibotan. Ang dako kaayong ulo niini bug-at kaayo nga gikinahanglan ang upat ka tawo aron alsahon kini! Bisan pa niana, kini sama ra ka liksi sa iyang itom nga ig-agaw.
Sa dihang atubangon sa tawo sa kamingawan, ang puting rhino sagad mokaratil sa kalisang inigkakita, inigkabati, o inigkabaho sa usa ka tawo. Bisan pa niana, sa ilang librong Rhino, si Daryl ug Sharna Balfour nagpasidaan nga dili kini ibalewala. “Mas daghan ang kadaot nga gipahinabo sa puting rhino kay sa itom sa katuigang bag-o pa,” misulat sila, nga midugang nga tungod tingali kini sa “kakulang ug pagtahod” sa tawo alang niini.
Paboritong Kalingawan
Ang rhino sa Aprika adunay linaing kinaham. Kinaham niini ang lapok—daghan kaayo niana! Ang daghan mopaspas sa ilang paglakaw samtang magkaduol sa ilang paboritong lubganan ug moiyagak sa kahimuot sa palaaboton. Ang mga Balfour, kinsa subsob nakapaniid niini, miasoy nga inigpailalom nga inanay sa rhino sa lapok, “ang panghayhay hibatian sa maong panahon, ug ang matagbawong hayop motakilid paghigda ug pila ka minutos . . . una mopadayon sa iyang mga pagpanghugas, nga sagad moligid hangtod nga maghayang na, nga ipamatidpatid ang mga tiil.”
Usahay duha ka espisye sa rhino ang mogamit ug samang lunangan ug ihiklin ang bug-os nga kaligdong tungod sa pagkagusto nila nga maglingawlingaw sa pagtampisaw. Ang nati nga si Rufus, nga gihisgotan sa itaas, nasibot kaayo sa iyang paglunang nga “siya usahay molukso pagawas sa dili pa kini mahuman, aron molibot sa hardin, nga mohasmag nga sama sa kabayong wala mamanso, una pa mobalik sa lunangan sa pagtagamtam pag-usab sa kalipay.”
Hinuon, ang lapok dili lang nag-alagad isip makalipayng kalingawan. Motagana kinig dapit alang sa sosyal nga panagtapok uban sa kaubang rhino ug ubang gustog-lapok nga mga hayop, maghupay sa rhino sa katol nga pinaakan sa mga langaw, ug magpabugnaw sa ilang mga lawas gikan sa kainit sa adlaw. Busa dili katingad-ang ang rhino usahay makit-ang magpabilin sa lapokon nilang luna sa daghang oras.
Hain Niana?
Unsaon pag-ila sa usa ka tawo kon hain ang puti ug itom nga rhino? Ang usa ba maoy tinuod nga itom ug ang lain maoy puti? Dili. Silang duha abuhon—apan lainlaing mga klase sa abuhon—kon ugaling imong makita ang abuhong kolor. Ang aktuwal nimong makita mao ang kolor sa lapok sa kataposan nilang paglunang, nga karon namaki na diha sa panit.
Apan ang porma sa baba mopaila dayon kanimo kon hain ang puti ug ang itom. Ang itom nga rhino, tungod kay tigpungil, dunay talinis nga wait sa itaas nga gamiton niini sa paglambod o pagkaw-it sa mga dahon ug gagmayng mga sanga sa mga kahoykahoy. Busa ang mas tukmang ngalan niini mao ang tagaon-ug-wait nga rhino. Ang puting rhino, sa laing bahin, maoy tigsabsab. Busa, ang simod niini maoy tanos, mao nga putlon niini ang sagbot nga samag lawn mower. Dili ikatingala, ang mas tukmang ngalan niini maoy eskinadog-wait nga rhino. Apan tungod sa usa ka hinungdan ang itom-o-puting timailhan, nga morag naggikan sa unang Olandes nga mga lalin sa habagatang Aprika, maoy nagpabilin.
Kanang Bililhong mga Sungay
Ang ngalang rhinoceros naggikan sa duha ka Gregong mga pulong nga nagkahulogang “sungayang-ilong.” Ug ang mga sungay sa rhino ginama sa unsa? Gibatbat kana sa pila ka tawo ingong gitapot nga buhok, kay lagmit nga magasgas kini duol sa punoan. Bisan pa niana, dili kini tinuod nga buhok, matud ni Dr. Gerrie de Graaff, siyentipikong magtatambag sa Hunta sa Nasodnong mga Parke sa Habagatang Aprika, kondili maoy “susama kaayo sa mga koko sa mga hayop nga kokhan.”
Ang sungay mopadayon pagtubo, sama sa mga koko sa tudlo. Ang usa ka bantogang itom nga rhino nga ginganlag Gertie nakabaton ug sungay nga kapin sa usa ka metros sa gitas-on, ug ang sungay sa usa ka puting rhino mitubo abot ug duha ka metros! Ug kon maputol ang sungay, sama sa mahitabo usahay, matuboan kini sa kaugalingon sa katulinong walo ka sentimetros sa usa ka tuig.
Nganong bililhon kaayo ang mga sungay sa rhino? Gigamit kini sa daghang tawo ingong mga medisina, ug ang uban matinguhaon sa dungog nga nanag-iyag balaraw nga may puloang ginama sa sungay sa rhino. Pinangita kaayo kini, ug ang negosyo masapian kaayo, nga libolibong rhino ang gipamatay sa mga tawong hakog sa ganansiya.
Ang puting rhino, nga sa nangagi hapit nang mapuo, naulian na karon nga igoigo, tungod sa makugihong paningkamot sa mga konserbasyonista. Apan dili kana matuod sa itom nga ig-agaw niini. Ang lainlaing mga plano nga giandam sa pagsumpo sa nagdaghang pagpangilot naglakip sa pagputol sa sungay sa hayop. Apan kining hilabihan ka dakong trabaho nagapamatuod nga diyutay rag bili. Tungod kay ang mga sungay sa rhino mobilig abot ug $2,000 ang usa ka kilo, gibati sa mga mangingilot nga bisan ang mga tuod sa usa ka rhinong giputlag sungay takos nga lukaton. Gilaoman, hinunoa, ang kahakog sa tawo dili molampos, mao nga ang umaabot nga mga kaliwatan makakaplag usab ug kalipay sa pagkasinati niining makalingawng hayop.
[Blurb on page 27]
Unsaon nimo pag-ila ang kalainan tali sa itom nga rhino ug sa puting rhino, sanglit silang duha abuhon man?
[Picture on page 26]
Puting rhino ug iyang anak
[Credit Line]
Hunta sa Nasodnong mga Parke sa Habagatang Aprika