Pagpaniid sa Kalibotan
Pamalbal Taliwala sa mga Kagiw
Ang mga kagiw gikan sa nabahin-sa-gubat nga Rwanda gihampak sa lain pang suliran diha sa ilang mga kampo sa Ngara, amihanang Tanzania: ang pamalbal. Sumala sa Reuters nga serbisyo sa pamalita, ang UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees) ilabinang nakamatikod sa pamalbal ingong “seryosong suliran” diha sa mga kampo. Matag gabii, sumala sa tigpamaba sa UNHCR nga si Chris Bowers, duha o tulo ka tawo ang mamatay sa okultong mga rituwal. Siya misaysay: “Nasayod kami nga nalangkit ang pamalbal tungod kay nakakita kami ug mga patayng lawas nga gidaot sa usa ka paaging nagpakita nga nalangkit ang pamalbal.” Sa ulahing bahin sa 1994, mga 580,000 ka tawo ang nanagpuyo sa mga kampo sa Ngara, uban sa 2,000 ka bag-ong mga kagiw nga mangabot matag adlaw. Ang Reuters mikutlo sa usa ka tinubdan sa UN nga nag-ingon: “Adunay pag-uswag sa pamalbal ug wala kami masayod kon unsaon kana pagdumala.”
Mga Pari “Gidiskonektar”
Ang madaladalang mga telepono mahimong maghawas sa labing kombenyenteng komunikasyon, apan usa ka obispo sa Pinlandia ang nakahukom nga may paghinobra sa usa ka maayong butang. Sumala sa Reuters, ang obispo mipahayag nga ang “usa ka madaladalang telepono kinahanglang mag-alagad, dili mag-ulipon, sa tiggamit niini” ug nagmando sa mga trabahante sa simbahan ug mga ministro sa iglesya sa paglimite sa ilang paggamit sa ilang mga himan. Daw ang reklamo sa mga parokyano nahibaloan sa obispo—ang pila ka klero midawat ug mga tawag sa telepono panahon sa mga misa. Ang usa sa maong tawag gikataho nga miabot panahon mismo sa serbisyo sa patay. Sa susama, usa ka Katolikong magasin sa Italya ning bag-o pa mitambag sa mga pari nga dili dad-on ang ilang mga telepono ngadto sa kompisalanan—tapos ang usa ka babaye mireklamo nga nadungog niya ang telepono sa pari nga mikiring samtang siya nangompisal.
Makaayo sa mga Inahan—Makadaot sa mga Bata
Daghang babaye ang nag-inom ug mga pildoras nga iron alang sa ilang panglawas aron maulian ang anemik nga dugo, apan ang pipila wala masayod kon unsa ka peligroso ang samang mga pildoras alang sa mga bata nga makalamoy niana. Sumala sa Safety+Health nga magasin, ang pildoras nga iron mao ang nag-unang hinungdan sa mga kamatayon nga gipahinabo sa pagkahilo taliwala sa mga bata ubos sa unom ka tuig ang edad. Ang gobyerno sa T.B. misugyot nga isulod ang maong mga pildoras nga tinagsa sa lisod-ablihong plastik nga mga putos inay kay sa botelya. Hinunoa, sa bisan unsang kahimtang ang mga inahan gitambagan nga ibutang ang mga pildoras nga iron sa dapit nga dili makab-ot sa gagmayng mga bata, sama sa ilang gibuhat sa ubang mga pildoras ug mga tambal.
Miuswag ang Pinusilay sa Hapon
Ang Hapon nailhan ingong usa sa labing luwas nga mga nasod sa kalibotan. Ang tinuig nga gidaghanon niini sa pagbuno maoy 1 lamang matag 100,000 ka tawo, samtang ang gidaghanon maoy duolan sa napulo ka beses nga labaw pa kay sa mga nasod sama sa Thailand ug Tinipong Bansa. Apan, di pa dugay ang Hapon naukay sa pag-uswag sa mga pagbuno nga naglangkit sa mga pusil, mitaho ang magasing Asiaweek. Gikan sa 1990 ngadto sa 1993, dihay 180 ka pagpamusil matag tuig, kining tanan naglangkit sa mga membro sa organisadong krimen. Apan makahahadlok, niadtong 1994 ang gidaghanon sa pagpamusil miuswag, ug pito sa mga biktima maoy ordinaryong mga molupyo. Bisan tuod ang Hapon adunay estriktong mga balaod batok sa pagbaton ug pribadong mga pusil, ang kapolisan nag-ingon nga adunay mga 100,000 ka di-legal nga mga pusil sa nasod. Human mapusili ang usa ka doktor diha sa nagsiot-sa-tawo nga estasyonan sa tren, nga gibuhat kuno sa usa ka diskontentong kanhing pasyente, usa ka estudyante sa kolehiyo ang miingon sa usa ka interbiyo: “Abi nakog mahitabo lamang kini sa Amerika.”
Teknolohiya ug ang mga Lutsanan sa Igpapahulay
Sa Israel, ang pagtuman sa Igpapahulay sa usa ka modernog-teknolohiya nga kalibotan naghatag ug pila ka tinuod nga kalisdanan niadtong estriktong nagsunod sa Halakah, o karaang hugpong sa Hudiyohanong balaod. Pananglitan, ang Ortodoksong mga Hudiyo nabalaka bahin sa paglakaw agi sa usa ka metal nga detektor. Kon ang ilang mga yawi mopatingog sa detektor, nan sa wala tuyoa nasirhan nila ang usa ka elektrikal nga sirkito—ug kini, sila nangatarongan, makalapas sa sugo sa Halakah batok sa pagpasiga ug kalayo. Busa ang usa ka organisasyon nga gitawag ug Tsomet nagdesinyo ug usa ka metal nga detektor nga dili motingog sa ordinaryong mga butang sama sa mga yawi, sa ingon dili makadaot sa pagtuman sa Igpapahulay. Sa susama, ang laing organisasyon nakasulbad sa suliran sa Ortodoksong mga doktor nga kinahanglang mohimo ug pila ka rutinang pagsulat sa Igpapahulay. Sila nagdesinyo ug pluma nga may delanang tumoy nga mosulat sa tinta nga mahanaw tapos sa pipila ka adlaw. Sa unsang paagi makatabang kana? Ang Halakah nagdili sa pagsulat panahon sa Igpapahulay apan nagbatbat sa pagsulat ingong nagbilin ug permanenteng marka. Ang The New York Times mikutlo sa usa ka iladong rabbi nga nangatarongan: “Kon [ang Diyos] nagbilin ug lutsanan, gibutang niya kana diha aron gamiton.”
Nameligrong mga Higante
Ang higanteng pawikan sa Kaislahan sa Galápagos ilado sa tibuok kalibotan ug gipanalipdan ingong nameligrong mga espisye. Apan, di pa dugay nadayag nga kining dagkong mga reptilya nag-atubang ug bag-ong kapeligrohan. Sulod sa usa ka bulan mikanap ang sunog latas sa Isla sa Isabela sa arkipelago sa Galápagos. Ang mga trabahanteng tigluwas mikalot ug mga trensera sa pagpanalipod sa bililhong populasyon sa isla nga 6,000 ka pawikan ug nagbalhin gani sa 400 kanila ngadto sa espesyal nga tipiganan. Kining ulahing paagi gihimo sa pagpanalipod sa mga pawikan ilabina gikan sa mga tawo inay kay sa mga sunog. Sumala sa The Unesco Courier, ang “pagpangayam ug pawikan, bisan tuod di-legal, dayag nga usa ka tradisyonal nga buhat. Ang karne sa mga pawikan, ilabina ang mga baye, ug ang ilang dugo giisip nga makatambal, gawas sa pagkalumoy niini.” Ang mga tigluwas nakakaplag sa salin sa 42 niining maong mga higante nga gipangaon sa mga tawo.
“Kamatayon nga Gipahinabo sa Gobyerno”
Ang ibabaw maoy ulohan sa bag-ong libro ni R. J. Rummel sa Unibersidad sa Hawaii. Sulod sa walo ka tuig nga yugto, si Mr. Rummel nangolektag mga impormasyon gikan sa “linibong mga tinubdan” sa ulohan mahitungod sa bahin sa gobyerno diha sa pagpamatay sa mga tawo sulod niining sigloha. Sumala sa The Honolulu Advertiser, ang libro nag-ingon: “Halos 170 ka milyong lalaki, mga babaye, ug mga bata ang gipamusil, gibunalan, gipaantos, gidunggab, gisunog, gilunosan, gipakamig, gidugmok, o gipugos pagpatrabaho hangtod mamatay; gipanglubong nga buhi, gilumsan, gibitay, gibombahan o gipatay sa bisan hain sa daghang paagi nga ang kagamhanan nagpahamtang ug kamatayon sa walay-hinagiban, walay-mahimong mga molupyo ug mga langyaw.” Si Rummel miingon: “Daw ang tawhanong rasa gilaglag sa modernong Itom nga Hampak.” “Walay laing siglo nga niana nahitabo ang pagpamatay nga ingon niana ka daghan,” mitaho ang mantalaan maylabot sa mga kaplag ni Rummel.
Mapuslanong mga Wati
“Ang mga wati mao ang sekretong hinagiban sa India sa pagpanalipod sa laing pagkaylap sa hampak,” mitaho ang magasing New Scientist. Sa dihang magtipun-og ang basura, modaghan ang mga ilaga ug ubang mga peste nga naghambin ug makamatayng mga sakit. Sa pagkakaron ang usa ka lumad nga espisye sa wati nga magtago sa ilawom sa yuta, ang Pheretima elongata, gigamit sa paghimo sa basura nga mapuslanong abono. Sa dihang ibutang diha sa mga basurahan, kining maong mga wati mokaon sa basura samtang sila moliot niana ug magpatunghag maayong abono nga daling mabungkag. Kining paagiha, nga gigamit na sa Bombay, moproseso ug upat ka toneladang hugaw sa ihawan matag adlaw. Ang lokal nga mga awtoridad nga sa pagkakaron nagsalig sa mga sunoganag basura ug sa tambak nagtagad na niining mapuslanong mga wati.
Iglesya ug Gubat
Unsay bahin sa Serbianhong Ortodoksong Iglesya sa panagbangi sa Balkans? Kanang pangutanaha gihisgotan sa di pa dugayng komperensiya tali sa Ortodokso ug Protestanteng mga lider sa iglesya nga taga-Alemanya, Gresya, Inglaterra, Rusya, Serbia, Sweden, Switzerland, ug Tinipong Bansa. Ang Christ in der Gegenwart (Ang Kontemporaryong Kristohanon), usa ka Katolikong mantalaan nga gipatik sa Alemanya, nagtaho nga ang mga komperensiya giorganisar sa Konsilyo sa mga Iglesya sa Kalibotan ug gihimo sa Geneva, Switzerland. Ang komperensiya nagtagad sa mga sumbong nga ang Serbianhong Ortodoksong Iglesya may gidapigan sa gubat, “nga naghatag ug tumang pagpaluyo” sa pundok nga gidapigan niini. Bisan pa sa ugdang nga mga sumbong, kadaghanan sa misalmot sa komperensiya mibotar nga tugotan ang Serbianhong Ortodoksong Iglesya nga magpabiling membro sa Konsilyo sa mga Iglesya sa Kalibotan, bisan tuod “dili tanang panaglahi sa desisyon [mahimong] husayon.”
Ang Negosyo sa Droga Maoy Dakong Negosyo
“Ang internasyonal nga negosyo sa droga,” matud sa Australianhong mantalaan nga The Sydney Morning Herald, “nahimong ikaduhang labing maayog kita nga negosyo sunod sa negosyo sa armas, nga nagpasulod ug $TB400 bilyon kada tuig ug nagpukan sa politikal nga mga sistema sa Asia.” Kining maong gidaghanon sa salapi, matud sa sekretaryo-heneral sa Interpol, “adunay gahom sa pagdaot halos sa tanang tawo.” Ang Asia nailado tungod kay kapin sa 80 porsiento sa mga heroina sa kalibotan gigama sa Bulawanong Triyanggulo, haduol sa mga utlanan sa Myanmar, Thailand, ug Laos, maingon man sa Bulawanong Daw-Sudlay sa Afghanistan ug Pakistan. Ang pangulong mga opisyal sa droga sa Interpol midugang: “Ang droga nahimong pangunang paagi sa pagsuportar sa terorismo.”