Ang Nindot “Nagadagan nga Dalan” sa Canada

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA

“Unsang subaa kini?” “Usa ka suba nga walay kataposan,” tubag sa lumad nga giya

ANG tuig maoy 1535. Ang mausisaong tigsuhid, si Jacques Cartier, wala gayoy kasayoran nga ang suba nga iyang giplano nga itala mahimong usa sa labing importante sa Amerika del Norte sa umaabot. Kining maong suba nahimong unang luag nga “dalan” alang sa unang mga magpapatigayon ug balhibo sa hayop ug sa mga kolonista ug ngadtongadto sa dagkong mga sakayan sa dagat karon. Kini may gilapdong kapin sa 130 kilometros sa bukana ug modagan ug mga 1,200 kilometros painteryor gikan sa Dagat Atlantiko ngadto sa Lanaw Ontario.

Ang mga basahon sa kasaysayan nagpasidungog kang Cartier sa pagtawag niining halangdong suba ingong St. Lawrence. Ngadtongadto, kanang maong ngalan gipadapat sa suba ug sa gulpo sa bukana niini.

Pila sa labing nindot nga mga talan-awon sa yuta sa Amerika del Norte makaplagan ubay sa Subang St. Lawrence. Ang batoong mga lugot ug bukirong mga walog nagdulhog ngadto sa tubig nga minugna sa usa sa kinatas-ang mga luok sa kalibotan, ang Luok Saguenay, nga mga 100 kilometros ang gitas-on. Ang kusog nga Subang Saguenay nagliyokliyok padulong ngadto sa St. Lawrence gikan sa amihan nga mipatungha sa usa ka bukana diin ang taob sa dagat mosagol sa inagos sa suba.

Ania dinhi, matud sa mga biyolohiko sa kinabuhi sa dagat, nga ang duha ka kalibotan magtagbo sa ilalom sa tubig. Ang bugnaw, asgad nga tubig sa dagat moagos agi sa ilalom-sa-tubig nga mga kanal nga may giladmong 400 metros, unya mopaibabaw ug mosagol sa tab-ang nga tubig gikan sa mga suba. Daghan ang kinabuhi sa dagat niining maong bukana. Ang mga beluga (gagmay puti nga mga balyena), minke, fin, ug higanteng asul nga mga balyena magkaduol lamang. Kasagaran kining upat ka matang sa balyena nagkinabuhi nga ginatos ka milya nga magkalayo. Dili ikatingala nga niining bag-o pa kapin sa 70,000 ka turista sa usa ka tuig ang nanakayan aron makakita sa mga balyena sa St. Lawrence.

Ang kombinasyon sa mga tanom, mga hayop, ug kalanggaman ubay sa suba maoy usa sa labing katingad-an sa yuta. Adunay gatosan ka espisye sa isda, kapin sa 20 ka matang sa amphibian ug mga reptilya, ug 12 ka matang sa nagpuyo-sa-tubig nga tigpatutoy nga mga hayop. Duolan sa 300 ka espisye sa langgam ang gikaingong tig-adtoan sa mga lamakan ug baybayon niini. Ang mga tiglalin nga mga langgam sama sa mga pato ug snow geese magpanon nga linibo paingon niining maong mga tubig.

Pailaya pa, ang walay timik bulok-asul nga mga bukid nagbuntaog saylo sa mga baybayon niini. Ang dagtom nga kalasangan naglinya sa mga pangpang niini. Ang halangdong mga pulo nagbarog nga nagbantay diha sa lapad nga agianan niini. Ang mga uma, mga balangay, ug mga siyudad nagtungtong sa kabaybayonan niini.

Painteryor gikan sa Montreal ang serye sa mga busay magputolputol sa suba sulod sa 160 kilometros. Saylo sa mga busay, ang panakayan mas makalingaw latas sa 60-kilometros nga gitas-on sa tubig nga daghag isla nga gitawag ug Thousand Islands (sa pagkatinuod moduhaay ka libo ang gidaghanon).

Ang mga Sakayan sa “Dalan”

Ingon ka sayo sa 1680, ang Uropanhong mga pumupuyo naghisgot labot sa pagpaabot sa “dalan” ngadto sa panakayan sa dagat saylo sa Montreal pinaagi sa mga kanal aron makalikay sa mga busay. Duolan ug 300 ka tuig sa ulahi, ang damgo natuman pinaagi sa pagbukas sa St. Lawrence Seaway niadtong 1959. Kini gidayeg ingong usa sa dagkong mga kalamposan sa enhinyeriya sa kalibotan.

Aron mahuman kining 293-kilometros nga gitas-on sa suba, pito ka bag-ong mga sampong ang gitukod tali sa Montreal ug Lanaw Ontario. Kini nagkinahanglan sa pagkalot sa kapin sa 150 ka milyong metro kubiko nga yuta ug bato nga kon itambak ug patagon sa dulaanan sa potbol, makahimog bukid nga kapin sa 35 kilometros ang gihabogon. Ang gidaghanon sa semento nga gigamit sa mga sampong makatukod ug upat-ug-dalan nga kalsada tali sa London ug Roma.

Si Jacques LesStrang, awtor sa Seaway​—The Untold Story of North America’s Fourth Seacoast, mikutlo sa usa ka kapitan sa dagat nga nag-ingon: “Walay laing suba nga sama niana sa tibuok kalibotan. Dili sayon ang manakayan dinha, apan ang katahom sa suba, ang kagahob sa Niagara Falls, ang walay-kataposang kutay sa mga lanaw ug mga isla naghimo niana nga nindot kaayo.”

Ang mga sakayan sa dagat nga molawig pasaka sa gilugwayang “dalan” ngadto sa Duluth-Superior sa kiliran sa Tinipong Bansa sa Lanaw Superior daw sama sa nag-elebitor nga pagsaka sa 180 metros ibabaw sa tupong sa dagat, ang gihabogon sa 60-andana taas nga tinukod. Ang gitas-on sa biyahe painteryor maoy 3,700 kilometros gikan sa Dagat Atlantiko.

Ang maong panakayan sa dagat nakadalag komersiyal nga pag-asenso sa mga dakbayan ubay niining rotaha. Ang librong The Great Lakes/St. Lawrence System nag-ingon: “Sulod niining mga utlanan sa duha ka nasod nahimutang ang industriyal nga sentro sa Canada ug Tinipong Bansa, ang gibag-on sa populasyon nga labaw sa 100 ka milyon ug ang bugtong kinadak-ang tinubdan sa bahandi gikan sa industriya ug pagpanggama sa kasadpang kalibotan.”

Lakip sa kapin sa 150 ka pantalan nga naglinya sa suba gikan sa Dagat Atlantiko ngadto sa Lanaw Superior mao (sa Canada) ang Siyudad sa Quebec, Montreal, Toronto, Hamilton, Sault Sainte Marie, ug Thunder Bay ug (sa Tinipong Bansa) Buffalo, Erie, Cleveland, Detroit, Chicago, ug Duluth-Superior. Ang mga barko gikan sa Casablanca, Le Havre, Rotterdam, ug sa ubang dapit maghakot ug minilyon ka tonelada nga kargamento sa St. Lawrence matag tuig. Ang paggamit sa “dalan” nakapatunghag tinagpulo ka libo nga trabaho ug bilyonbilyong dolyar nga kita matag tuig.

Mga Pasidaan

Ugaling, human sa kapin sa 30 ka tuig nga nabigasyon niining maong “dalan,” may mga pasidaan. Sulod sa mga siglo ang Subang St. Lawrence uban sa Great Lakes nga tigomanan niini ug tubig “gigamit ingong agasanan sa hugaw nga likido ug labayanan ug basura,” nagpatuo ang Environment Canada. Ang “Dakong Suba” nakadumala niini, hangtod niining bag-o pa.

Ang dagkong mga bapor de karga naghabwa sa mga pabug-at niini diha sa tubig-tab-ang nga mga lanaw ug sa suba. Ang mga industriya ug mga dakbayan ubay sa suba naglabayg makahilong mga kemikal sa suba. Ang agrikultura mitampo sa pipila ka mga kemikal nga pamatay sa dangan ug mga abuno. Ang tiningob nga mga epekto nagpameligro sa suba.

Samtang dugang mga hugaw ang gibubo sa suba, inanay nga nangawala ang mga espisye sa isda. Sa lakat sa panahon gidili na ang paglangoy sa suba. Dayon miabot ang pagdili sa pagkaon sa pila ka isda ug kinhason. Ang pag-inom ug tubig gikan sa gripo nga ang tinubdan mao ang suba nahimong kuwestiyonable. Ang pila ka matang sa kinabuhing ihalas gideklarar nga nameligro sa gobyerno. Ang patayng mga beluga gibanlas sa baybayon, mga biktima sa mga sakit gumikan sa mga hilo sa tubig.

Paghinlo sa “Dalan”

Ang suba tin-aw nga nagpahibalo. Ang nindot “nagdagan nga dalan” nagkinahanglag mga pag-ayo. Busa niadtong 1988 ang Canadianhong kagamhanan misanong pinaagi sa paglansad sa St. Lawrence Action Plan nga gidesinyo sa paghinlo sa suba uban sa usa ka programa sa pagkonserbar, pagpanalipod, ug pagpasig-uli, ilabina gikan sa Montreal ngadto sa Dagat Atlantiko.

Karon adunay nagapadayong kaugmaran sa mga plano alang sa nameligrong mga espisye. Mga dapit sa konserbasyon gitukod aron kapuy-an sa mga nahibilin. Ang mamugnaong Saguenay Marine Park, diin nagtagbo ang Subang Saguenay ug ang St. Lawrence, gitukod aron mapreserbar ang talagsaong kalikopan sa dagat ug kinabuhing ihalas.

Gihimo ang bag-ong mga lagda. Ang mga industriya gitagalan sa pagpakunhod ug 90 porsiento sa mga hugaw sa suba. Ang bag-ong mga teknolohiya ginaugmad aron mamenosan ang polusyon. Ang mga dapit nga naapektohan sa makahilong mga butang diha sa mga binanlas sa suba o gikan sa kinubkob gihinloan. Sa pila ka dapit ang bag-ong puloy-anan sa kinabuhing ihalas ang gitukod ubay sa baybayon nga migamit sa gihinloang mga binanlas. Ang mga lakang gihimo aron makontrolar ang gidaghanon ug kalihokan sa linibong turista nga manganha matag tuig aron motan-aw sa suba.

Ang kadaot mahimong ayohon. Sa usa ka katarongan, dili sama sa hinimog-tawo nga mga dalan, ang suba moayo sa kaugalingon kon ang mga tawo moundang sa paghugaw niini. Ang kinadak-ang panginahanglan mao ang pag-usab sa tinamdan niadtong, mga tag-iya sa industriya ug kasagarang mga tiggamit sa produkto, kadtong kinsa makabaton sa kaayohan gikan sa negosyo nga napatungha ubay sa suba ug sa Great Lakes.

Usa ka timailhan sa kalamposan sa pag-ayo sa kadaot mao ang balyenang beluga. Bisan tuod nameligro gihapon, ang mga beluga midaghan na usab human sa pag-us-os gikan sa 5,000 ngadto sa mga 500 lamang.

Adunay bag-ong katilingbanong kaamgohan sa kadaot nga nahimo sa kinaiyanhong kabahandianon sa suba ug sa nangaging himaya niini. Kini ba kahang apresasyona magmakusganon nga igo nga makapatunhay sa mga paningkamot sa pagpasig-uli sa umaabot? Mahimo kini, sa dihang ang tawhanong mga linalang motahod ug moapresyar sa kalalangan sa Diyos.

[Picture Credit Line sa panid 20]

Kortesiya sa The St. Lawrence Seaway Authority