Yemen​—Usa ka Nasod nga Puno sa mga Sorpresa

ANG Arabianhong Peninsula! Sa dihang ang mga tawo maghunahuna niining langyawng bahin sa kalibotan, sila sagad nga maghanduraw ug mga bukid nga balas, mga kamelyo, ug mga pundok sa biyahero o karaban. Apan bisag ang mga bukid nga balas sa disyerto ug ang naglagiting nga temperatura natural sa kadaghanan niining dapita, kini usab adunay ubang mga bahin nga basin makapakurat gayod kanimo.

Tagda, pananglitan, ang nasod sa Yemen, ang siko sa yuta nga nag-atubang sa Pulang Dagat ug sa Gulpo sa Aden. Halayo sa pagkahimong usa ka halapad kaayong umaw nga balas, ang Yemen maoy usa ka yuta sa mga bukid ug mga dalama; usa ka yuta sa paras, apricots, ug ubang lamiang mga prutas; usa ka yuta sa makabibihag nga arkitektura. Bisan tuod ang makapagbang kainit sa disyerto nakapauga sa baybayon sa Yemen, tingali matingala ka nga diha sa mga bukid niini kini adunay hayahay kasarangang klima. Apan, ang makapaikag sa mga Kristohanon mao ang tugob nga kasaysayan niini​—usa ka kasaysayan nga balik pa sa panahon sa Bibliya.

Ang Rota sa Insenso

Sa karaang mga panahon dakong bahandi ang miabot niining bahina sa kalibotan pinaagi sa aksidente sa kinaiyahan​—ang trade winds (hangin nga nagahuyop sa usa ka direksiyon) sa Indian Ocean nga nagdalag yamog ngadto sa habagatang baybayon sa Arabia. Kining umogon nga hangin nakatabang sa paghimog maayong klima alang sa pagtubo sa tagokong mga kahoy kansang mga panit nagapatunghag salong nga gitawag insenso.a Kon sunogon, ang insenso mangalimyon, nga naghimo niini nga himalitan nga gamiton sa relihiyosong mga seremonyas. Ang yuta nga gitawag karon ug Yemen ilado sa patigayon sa insenso.

Ang Yemen tingali mao usab ang dapit sa karaang Ophir​—tinubdan kaniadto sa lunsay kaayong bulawan. (Job 22:24; 28:15, 16; Salmo 45:9) Bisan unsa man ugaling ang kahimtang, ang Yemen mao ang kinasang-an sa karaang mga karaban sa kamelyo nga nagdalag bulawan, insenso, ug mga panakot ngadto sa halayong mga dapit, sama sa karaang Palestina ug Tiro. (Ezekiel 27:2, 22-25) Kini nagdalag dakong bahandi dili lamang sa mga magpapatigayon mismo kondili sa nagkalainlaing mga gingharian usab diha sa kadaplinan sa dalan nga naningil ug buhis gikan sa mga karaban.

Ang gingharian sa Sheba, gituohang nahimutang sa nailhan karon nga sidlakang bahin sa Yemen, ang nangibabaw sa rota sa karaban. Kini nabantog tungod sa patigayon sa insenso, mira, bulawan, mahalong mga bato, ug garing. (Isaias 60:6) Sa mga adlaw ni Solomon, ang rayna sa Sheba mipanaw gikan sa “mga kinatumyan sa yuta” aron maminaw mismo sa kaalam sa hari. (Mateo 12:42) Sumala sa makasaysayanhong asoy sa Bibliya, siya miadto sa Jerusalem nga may “dakong panon sa magsusunod, mga kamelyo nga nagdalag lana sa balsamo ug daghan kaayong bulawan ug mahalong mga bato.” (1 Hari 10:1, 2) Ang handumanan niining karaang rayna buhi gihapon karon taliwala sa mga taga-Yemen. Bisan pag wala siya hinganli diha sa Koran, gitawag siya sa tradisyon sa Islam ug Bilqīs​—ngalan nga mabasa sa daghang komersiyal nga mga produkto sa Yemen.

Mga Siglo sa Paghinay

Sa daghang kasiglohan gitagamtam sa Yemen ang dakong bahandi, nga maoy hinungdan nga gitawag sa mga Romano kini sa Latin ug Arabia felix, o “Malipayong Arabia.” Apan sa dihang gihimo sa mga Romano ang apostatang Kristiyanidad ingong relihiyon sa Estado, mikunhod ang halin sa insenso. Dugang nakapasamot sa paghinay sa Yemen mao ang malaglagong pagkahugno sa dakong dam sa Marib​—ang pangunang bahin sa dakong sistema sa irigasyon nga naghatag tubig niining dapita sukad sa ikawalong siglo W.K.P.

Ang Yemen sa makadiyut nabantog ug balik sa dihang napopular ang lain pang negosyo​—ang kape. Sa mga tuig 1610 sa dihang nadiskobrehan sa mga Uropanhon ang madanihong kahumot ug lami niining langyaw nga lugas gikan sa mga bukid sa Yemen. Ang siyudad sa Mocha sa habagatang tumoy sa Pulang Dagat nahimong pangunang dunggoanan alang sa pag-eksportar sa kape. Ang “Mocha” sa ingon katumbas sa Arabianhong kape ug ilado kaayo sa Amihanang Hemispero.

Hinunoa, wala magdugay nga ang mga tanom nga kape gieksportar ug malamposong gitanom sa ubang kayutaan. Ang siyudad sa Mocha, ingong sangpotanan, mihinay. Samtang ang kape mao gihapon ang pangunang gieksportar sa Yemen, ang siyudad sa Mocha karon maoy usa na lamang ka mingaw nga dunggoanan sa mangingisda.

Usa ka Pagtan-aw sa Kaulohan sa Yemen

Samtang anam-anam nga nahanaw ang kanhing himaya niini, ang Yemen aduna gihapoy daghang madanihon​—ug kahibulongang​—mga bahin. Ang kaulohang siyudad, ang San‘a, nahimutang sa habog patag ug ibabaw nga bukid nga kapin sa 2,000 metros ang gihabogon, nga nagatagamtam ug hayahay kasarangang klima. Ang kadaghanan sa 12 ka milyong molupyo sa Yemen​—halos katumbas sa ikatulong bahin sa populasyon sa tibuok Arabia​—wala magpuyo sa mainit nga disyerto, kondili niining bukid nga patag ug ibabaw ug diha sa daghang bukid nga nagkatag niining yutaa.

Ang San‘a maoy libolibo na ka tuig ang edad, ang pagkakaraan niini dayag kaayo sa arkitektura niini. Ang mga tinukod nga gama sa bato gidayandayanag puti sa ulohan sa mga bintana, mga rihasrihas nga arko, ug daghag kolor mosaykong mga bildo. Diha sa ubang bahin sa lungsod, ang karaan ug bag-ong mga tinukod nagtapad, nga halos walay kalainan sa usag usa. Apan diha sa makalibog karaang seksiyon sa San‘a, anaay makitang mga tinukod​—ang pipila nagbarog sa walo o kapin pa ka andana​—nga dayag nga naglungtad na sa daghang kasiglohan.

Sa mogawas sa karaang seksiyon sa San‘a, ang usa makaagig dako edad-medya nga ganghaan ug nag-likoliko sa bukirong banika. Uban sa lingin mapuy-ang mga torre nga upat o kapin pa ka andanang gihabogon ug may nagsalipod nga mga paril nga gitukod nga walay semento o argamasa, ang matag balangay daw samag dakong kastilyo nga gitukod diha sa bakilid. Gani, ang pila ka balangay miangay ug maayo sa palibot niini nga kini makita lamang kon anaa ka sa duol.

Ang usa tingali makuratan nga ang mga tawo makapuyo sa ingong gihabogon. Apan kon motan-aw sa ibabaw pa, ang usa makakita ug lain pang linya sa samag-kuta nga mga balangay nga nahimutang sa mas habog pang dapit. Ang pinarilang mga hagdan diha sa titip kaayong mga bakilid naglibot niining mga balangay sa bukid.

Ang mga Tawo sa Yemen

Gidahom sa mga bisita gikan sa kasadpan nga langyaw ang mga Yemeni. Apan ang tinuod mahimong molabaw pa sa mga gidahom. Ang mga netibo sa bukid makahahadlok tan-awon sa sinugdan. Nagsul-ob silag fuuta, usa ka samag-sayal patadyong nga sapot, ug usa ka lapad nga bakos diin natakin ang dayag kaayong baraw. Diha sa mga balangay daghan ang nagpas-an ug dagkong masinggan.

Oo, ipasigarbo sa mga lalaking Yemeni ang ilang mga hinagiban. Ang tibuok seksiyon sa tiyanggihan gigamit sa pagbaligyag jambiyya, usa ka bawog nga baraw. Kasagaran kini itakin sa mga lalaki gikan sa pangedarong 14 pataas ingong ilhanan sa pagkalalaki. Ugaling, bisan ang gagmayng mga batang lalaki makit-an nga nagtakin niana. Ang pul-an sa baraw mahimong gama sa plastik, kahoy, o mahal kaayong sungay sa rhinoceros, ug ang sakoban gidayandayanan ug nindot nga gama sa plata. Ang sulab hait kaayo. Maayo na lang, ang mga baraw maoy dekorasyon lamang. Ang mga lalaking Yemeni sa pagkatinuod maabiabihon kaayo ug nagaapresyar sa tanang paningkamot sa mga bisita nga makig-estorya.

Alang sa mga taga-Kasadpan, ang mga babayeng Yemeni langyaw usab ug panagway. Sila magsul-ob ug mga sapot nga luto ang kolor ug bug-os nga natabonan, dili ipakita bisan ang ilang mga mata. Dili sayon ang ilang kinabuhi. Sa mga balangay sa bukid, ang mga babaye kuging nagtrabaho sa hataas nga oras ug sa paghakot ug tubig, pagpakaon sa mga hayop, ug sugnod. Sagad ang dagkong pamilya.

Ang pagduaw sa mga tiyanggihan mohatag ug laing higayon aron maobserbar kon sa unsang paagi kining makaiikag nga mga tawo nagkinabuhi. Ang mga tindahan sa panakot adunay lamian nga alimyon. Maglaway ang imong baba sa pagkakita sa mga granada, peaches, apricot, paras, ug almendras. Ang mga artisano puliking naghimog gamit nga panit, bulawan, plata, ug ubang mga metal.

Sa tiyanggihan, ang usa makakita usab ug daghang suq, o mga tindahan, nga namaligyag mga dahon sa khat. Kon usapon o supsopon, ang khat mahimong palagsik; ang uban miingon nga kini makagiyan. Bisan pa, ang pagmama ug khat maoy dakong bahin sa kinabuhi sa Yemeni. Dagkong mga bahin sa mga bakilid ang gitamnan ug khat. Ang mga grupo sa lalaki magpalabay ug daghang oras sa pagmama sa mga dahon samtang magkalingaw sila sa paghinabi. Ang uban magmama usab ug khat samtang nagtrabaho​—o bisan nagmaneho.

Ugaling, ang pagmama ug khat maoy usa ka gastoso kaayong bisyo, nga mobalor kutob sa usa sa ikatulong bahin sa kita sa pamilyang Yemeni. Ug gipasidaan sa pipila ang kapeligrohan sa panglawas, lakip na ang paghiwi sa aping, mga suliran sa pagkatulog ug gana sa pagkaon, ug mga sakit sa tinai. Ang pila ka opisyales sa kagamhanan mipahayag sa ilang pagsupak batok niining maong droga. Apan hangtod karon kusog gihapon ang paghawid sa khat sa mga Yemeni.

Hinunoa, adunay ebidensiya nga ang naandang paagi sa pagkinabuhi pagapulihan sa modernisasyon sa Kasadpan. Daghang lalaki ang mibiya aron magtrabaho sa ubang nasod. Ang pila ka pamilya namalhin sa mga dakbayan, nga nagpaladlad sa mga batan-on sa impluwensiya sa langyawng musika ug video. Masabtan, dili tanan ang gustong makita nga ang ilang nasod mabag-o ngadto sa modernong kalibotan.

Busa makaiikag nga makita kon unsay umaabot alang niining maong yutaa. Diyutay lamang ang nahimo aron masuhid ang arkeolohikal nga kagun-oban sa nasod, ug tingali ang mga pagkalot sa umaabot magpatunghag pila ka madanihong mga tinagoan sa iladong kagahapon sa Yemen. Kasamtangan, ang Yemen adunay igong katarongan alang sa mapangarisgohong biyahero sa pagduaw niining yuta nga daghang sorpresa.​—Tinampo.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 24, 25]

Bab-el-Yemen, ganghaan sa San‘a paingon sa karaang seksiyon sa lungsod

[Hulagway sa panid 26]

Tuo: Tindahag baraw sa San‘a

[Hulagway sa panid 26]

Ubos: Gagmayng lungsod miangay sa ilang palibot